Sanskrit & Trika Shaivism (Español-Home)

¡Javascript está deshabilitado! ¡Revisa este enlace!


 Haṭhayogapradīpikā (Hatha Yoga Pradipika): Sección 2

Ṣaṭkarma y Prāṇāyāma


 Introducción

Hola, Gabriel Pradīpaka una vez más. Ésta es la segunda sección de la Haṭhayogapradīpikā. El tema a tratar es "Ṣaṭkarma y Prāṇāyāma" --"Las Seis Acciones y Prāṇāyāma". La palabra "Prāṇāyāma" consta de dos términos: prāṇa y āyāma. El primero significa "energía vital" mientras que el segundo tiene varios significados, a saber "que restringe, que detiene, expansión, dimensión, etc.". De esta manera, Prāṇāyāma puede traducirse de distintos modos según como traduzcas "āyāma": "Restricción de la energía vital", "Detención de la energía vital", "Expansión de la energía vital", "Dimensión de la energía vital" y así sucesivamente. De esta forma, es preferible dejar la palabra "Prāṇāyāma" como tal, o sea, en Sánscrito, por brevedad y simplicidad.

Por supuesto, en el mundo del Yoga la palabra Prāṇāyāma se traduce muy a menudo como "ejercicio respiratorio", pero aunque ésta es una traducción "práctica", no es cierta en absoluto. No, Prāṇāyāma es mucho mucho mucho más que un mero ejercicio respiratorio, y te darás cuentas del significado de mis palabras a medida que leas el presente capítulo.

Advertencia: Todos los métodos y técnicas enseñados en esta escritura DEBEN ser practicados bajo la apropiada guía de un maestro calificado. Practicarlos por propia cuenta es generalmente PELIGROSO.

Y la advertencia se enfatiza aún más aquí, es decir, en la presente sección que trata sobre "Ṣaṭkarma y Prāṇāyāma". Practicarlos sin apropiada guía fácilmente te llevará a ENFERMEDAD o incluso la MUERTE. No debes practicar esas seis acciones ni tocar tus procesos respiratorios sin la ayuda de un maestro experto, o lo lamentarás más adelante... dalo por hecho.

Actúa sabiamente entonces. Por supuesto, este sitio no se hace responsable en caso de que decidas ignorar la presente advertencia.

Importante: Todo lo que está entre paréntesis y en cursiva dentro de la traducción ha sido agregado por mí para completar el sentido de una determinada frase u oración. A su vez, todo lo que está entre doble guión (--...--) constituye adicional información aclaratoria también agregada por mí.

Cuando leas esta escritura, recuerda el lugar y la época en la cual fue escrita, o sea, India durante la era medieval. Si olvidas eso, no comprenderás algunos consejos, prácticas y cosas similares recomendadas por Svātmārāma (el autor).

al inicio


 Sección 2: Ṣaṭkarma y Prāṇāyāma

अथासने दृढे योगी वशी हितमिताशनः।
गुरूपदिष्तमार्गेण प्राणायामान्समभ्यसेत्॥१॥

Athāsane dṛḍhe yogī vaśī hitamitāśanaḥ|
Gurūpadiṣtamārgeṇa prāṇāyāmānsamabhyaset||1||

Y ahora (atha) que Āsana o Postura se ha vuelto firme (āsane dṛḍhe), el Yogī (yogī), al haber controlado (su cuerpo) (vaśī) (y) adoptado una adecuada (hita) (y) moderada (mita) dieta (aśanaḥ), debería practicar (samabhyaset) los Prāṇāyāma-s (prāṇāyāmān) a través (mārgeṇa) de lo que es enseñado (upadiṣṭa) por el Guru (guru)||1||


चले वाते चलं चित्तं निश्चले निश्चलं भवेत्।
योगी स्थाणुत्वमाप्नोति ततो वायुं निरोधयेत्॥२॥

Cale vāte calaṁ cittaṁ niścale niścalaṁ bhavet|
Yogī sthāṇutvamāpnoti tato vāyuṁ nirodhayet||2||

Cuando el aire vital se mueve (cale vāte), la mente (cittam) se mueve (calam); (cuando) no se mueve (niścale), (la mente) permanece (bhavet) inmóvil (niścalam). Debido a esa (firmeza del aire vital) (tatas), el Yogī (yogī) alcanza (āpnoti) firmeza (sthāṇutvam). De ahí que (tatas), (tal Yogī) debería restringir (nirodhayet) al aire vital (vāyum)||2||


यावद्वायुः स्थितो देहे तावज्जीवनमुच्यते।
मरणं तस्य निष्क्रान्तिस्ततो वायुं निरोधयेत्॥३॥

Yāvadvāyuḥ sthito dehe tāvajjīvanamucyate|
Maraṇaṁ tasya niṣkrāntistato vāyuṁ nirodhayet||3||

Mientras (yāvat) el aire vital (vāyuḥ) permanezca (sthitaḥ) en el cuerpo (dehe), durante todo ese lapso (tāvat) (a eso) se le llama (ucyate) vida (jīvanam). La muerte (maraṇam) es la partida (del cuerpo) (niṣkrāntiḥ) de ese (aire vital) (tasya). Por lo tanto (tatas), uno debería restringir (nirodhayet) al aire vital (vāyum)||3||


मलाकुलासु नाडीषु मारुतो नैव मध्यगः।
कथं स्यादुन्मनीभावः कार्यसिद्धिः कथं भवेत्॥४॥

Malākulāsu nāḍīṣu māruto naiva madhyagaḥ|
Kathaṁ syādunmanībhāvaḥ kāryasiddhiḥ kathaṁ bhavet||4||

Cuando los canales sutiles --nāḍī-s-- (nāḍīṣu) están llenos (ākulāsu) de impurezas (mala), el aire vital (mārutaḥ) no (na eva) pasa (gaḥ) por el (canal) medio --Suṣumnā-- (madhya). ¿Cómo (entonces) (katham) va a ocurrir (syāt) el Estado (bhāvaḥ) desprovisto de mente (unmanī), (y) cómo (katham) va a tener lugar (bhavet) la consumación o éxito (kārya-siddhiḥ)?||4||


शुद्धिमेति यदा सर्वं नाडीचक्रं मलाकुलम्।
तदैव जायते योगी प्राणसङ्ग्रहणे क्षमः॥५॥

Śuddhimeti yadā sarvaṁ nāḍīcakraṁ malākulam|
Tadaiva jāyate yogī prāṇasaṅgrahaṇe kṣamaḥ||5||

Cuando (yadā) todo (sarvam) el grupo (cakram) de canales sutiles (nāḍī)1, que está lleno (ākulam) de impurezas (mala), alcanza (eti) purificación (śuddhim), sólo (eva) entonces (tadā) el Yogī (yogī) se vuelve (jāyate) apto (kṣamaḥ) para juntar y retener (saṅgrahaṇe) energía vital (prāṇa)||5||

1 Alternativamente, la frase "sarvaṁ nāḍīcakram" puede traducirse como "todos los canales sutiles y Cakra-s".


प्राणायामं ततः कुर्यान्नित्यं सात्त्विकया धिया।
यथा सुषुम्नानाडीस्था मलाः शुद्धिं प्रयान्ति च॥६॥

Prāṇāyāmaṁ tataḥ kuryānnityaṁ sāttvikayā dhiyā|
Yathā suṣumnānāḍīsthā malāḥ śuddhiṁ prayānti ca||6||

Por consiguiente (tatas), (el Yogī) debería hacer (kuryāt) Prāṇāyāma (prāṇāyāmam) con un pensamiento (dhiyā) sáttvico --puro, bueno, virtuoso, etc.-- (sāttvikayā) siempre (nityam), de modo que (yathā) las impurezas (malāḥ) que yacen (sthāḥ) en el canal sutil (nāḍī) Suṣumnā (suṣumnā) alcancen (prayānti) purificación (śuddhim) verdaderamente (ca)||6||


बद्धपद्मासनो योगी प्राणं चन्द्रेण पूरयेत्।
धारयित्वा यथाशक्ति भूयः सूर्येण रेचयेत्॥७॥

Baddhapadmāsano yogī prāṇaṁ candreṇa pūrayet|
Dhārayitvā yathāśakti bhūyaḥ sūryeṇa recayet||7||

Asumiendo la Postura (āsanaḥ) del Loto (padma) en versión "baddha" --atada-- (baddha), el Yogī (yogī) debería inhalar (pūrayet) la energía vital (prāṇam) por el (canal) de la luna (candreṇa) --la fosa nasal izquierda--. Tras retener(lo) (dhārayitvā) según su poder o capacidad (yathā-śakti), debería exhalar (recayet) nuevamente (bhūyas) por el (canal) del sol (sūryeṇa) --la fosa nasal derecha--||7||


प्राणं सूर्येण चाकृष्य पूरयेदुदरं शनैः।
विधिवत्कुम्भकं कृत्वा पुनश्चन्द्रेण रेचयेत्॥८॥

Prāṇaṁ sūryeṇa cākṛṣya pūrayedudaraṁ śanaiḥ|
Vidhivatkumbhakaṁ kṛtvā punaścandreṇa recayet||8||

Y (ca) después de atraer (ākṛṣya) a la energía vital (prāṇam) por el (canal) del sol (sūryeṇa) --la fosa nasal derecha--, debería llenar (pūrayet) (su) vientre (udaram) gradualmente (śanaiḥ). Tras realizar (kṛtvā) Kumbhaka --detención y retención del aliento-- (kumbhakam) debidamente (vidhivat), debería exhalar (recayet) de nuevo (punar) por el (canal) de la luna (candreṇa) --la fosa nasal izquierda--||8||


येन त्यजेत्तेन पीत्वा धारयेदतिरोधतः।
रेचयेच्च ततोऽन्येन शनैरेव न वेगतः॥९॥

Yena tyajettena pītvā dhārayedatirodhataḥ|
Recayecca tato'nyena śanaireva na vegataḥ||9||

Después de inhalar (pītvā) por esa (misma) (tena) (fosa nasal) a través de la cual (yena) había exhalado (tyajet), (tal Yogī) debería retener (su aliento) (dhārayet) al máximo de su capacidad (atirodhataḥ). Y (ca) después de eso (tatas), debiera exhalar (recayet) por el otro (canal) (anyena)... ¡gradualmente (śanaiḥ eva)!... (y) no (na) impetuosamente (vegataḥ)||9||


प्राणं चेदिडया पिबेन्नियमितं भूयोऽन्यया रेचयेत्पीत्वा पिङ्गलया समीरणमथो बद्ध्वा त्यजेद्वामया।
सूर्यचन्द्रमसोरनेन विधिनाभ्यासं सदा तन्वतां शुद्धा नाडिगणा भवन्ति यमिनां मासत्रयादूर्ध्वतः॥१०॥

Prāṇaṁ cediḍayā pibenniyamitaṁ bhūyo'nyayā recayetpītvā piṅgalayā samīraṇamatho baddhvā tyajedvāmayā|
Sūryacandramasoranena vidhinābhyāsaṁ sadā tanvatāṁ śuddhā nāḍigaṇā bhavanti yamināṁ māsatrayādūrdhvataḥ||10||

Si (ced) (tal Yogī) absorbiera (pibet) la energía vital (prāṇam) a través de Iḍā (iḍayā) --la fosa nasal izquierda--, debería expeler(la) (recayet) nuevamente (bhūyas) por la otra (fosa nasal) (anyayā) (tras mantenerla) retenida (niyamitam). Después de haber inhalado (pītvā) a través de Piṅgalā (piṅgalayā), (y) reteniendo (baddhvā) (su) aliento (dentro) (samīraṇam) de igual manera (atho), debiera soltar(lo) (tyajet) por el (canal) izquierdo (vāmayā) --la fosa nasal izquierda--. Para los que poseen autocontrol (yaminām) (y) realicen (tanvatām) siempre (sadā) la práctica (abhyāsam) de esta forma (anena vidhinā), (es decir,) a través del sol (sūrya) --la fosa nasal derecha-- (y) de la luna --candramās-- (candramasoḥ) --la fosa nasal izquierda--, los grupos (gaṇāḥ) de canales sutiles (nāḍī) se vuelven (bhavanti) puros (śuddhāḥ) después (ūrdhvataḥ) de tres (trayāt) meses (māsa)||10||


 प्रातर्मध्यन्दिने सायमर्धरात्रे च कुम्भकान्।
शनैरशीतिपर्यन्तं चतुर्वारं समभ्यसेत्॥११॥

Prātarmadhyandine sāyamardharātre ca kumbhakān|
Śanairaśītiparyantaṁ caturvāraṁ samabhyaset||11||

(Ese mismo Yogī) debería practicar (samabhyaset) las retenciones de aliento (kumbhakān) cuatro (catur) veces (vāram) (cada día): temprano en la mañana (prātar), a mediodía (madhyandine), a la tardecita (sāyam) y (ca) a medionoche (ardharātre); (de manera que esas retenciones se incrementen) gradualmente (śanaiḥ) hasta (paryantam) ochenta (aśīti) (veces en una sentada)||11||


कनीयसि भवेत्स्वेदः कम्पो भवति मध्यमे।
उत्तमे स्थानमाप्नोति ततो वायुं निबन्धयेत्॥१२॥

Kanīyasi bhavetsvedaḥ kampo bhavati madhyame|
Uttame sthānamāpnoti tato vāyuṁ nibandhayet||12||

En la (etapa) inferior (kanīyasi) existe (bhavet) transpiración (svedaḥ); en la (etapa) media (madhyame) hay (bhavati) temblor (kampaḥ); (mientras que) en la (etapa) superior (uttame) (el Yogī) logra (āpnoti) firmeza (sthānam). Por esa razón (tatas), (tal Yogī) debería retener (nibandhayet) al aire (vital) (vāyum)||12||


जलेन क्षमजातेन गात्रमर्दनमाचरेत्।
दृढता लघुता चैव तेन गात्रस्य जायते॥१३॥

Jalena kṣamajātena gātramardanamācaret|
Dṛḍhatā laghutā caiva tena gātrasya jāyate||13||

(Ese Yogī) debería frotar (mardanam ācaret) (su) cuerpo (gātra) con el agua --sudor-- (jalena) surgida (jātena) de la adecuada (práctica de Prāṇāyāma) (kṣama). Mediente ese (acto) (tena), aparece(n) (jāyate) firmeza (dṛḍhatā) y (ca eva) frescura --lit. liviandad-- (laghutā) corporal (gātrasya)||13||


अभ्यासकाले प्रथमे शस्तं क्षीराज्यभोजनम्।
ततोऽभ्यासे दृढीभूते न तादृङ्नियमग्रहः॥१४॥

Abhyāsakāle prathame śastaṁ kṣīrājyabhojanam|
Tato'bhyāse dṛḍhībhūte na tādṛṅniyamagrahaḥ||14||

Al comienzo (kāle prathame) de la práctica (abhyāsa), se recomienda (śastam) (ese) alimento (bhojanam) (que conste de) leche (kṣīra) (y) manteca clarificada (ājya). Posteriormente (tatas), cuando la práctica (abhyāse) se ha vuelto firme (dṛḍhī-bhūte), no es (más necesario) (na) el atenerse (grahaḥ) a tales (tādṛṅ) observancias (niyama)||14||


यथा सिंहो गजो व्याघ्रो भवेद्वश्यः शनैःशनैः।
तथैव सेवितो वायुरन्यथा हन्ति साधकम्॥१५॥

Yathā siṁho gajo vyāghro bhavedvaśyaḥ śanaiḥśanaiḥ|
Tathaiva sevito vāyuranyathā hanti sādhakam||15||

Así como (yathā) el león (siṁhaḥ), el elefante (gajaḥ) (y) el tigre (vyāgraḥ) se vuelve(n) (bhavet) muy gradualmente (śanaiḥ-śanaiḥ) obedientes y dóciles (vaśyaḥ), así también (tathā eva) el aire vital (vāyuḥ) es controlado (sevitaḥ) (poco a poco). De otro modo (anyathā), (tal aire vital) destruye (hanti) al buscador (sādhakam)||15||


प्राणायामेन युक्तेन सर्वरोगक्षयो भवेत्।
अयुक्ताभ्यासयोगेन सर्वरोगसमुद्भवः॥१६॥

Prāṇāyāmena yuktena sarvarogakṣayo bhavet|
Ayuktābhyāsayogena sarvarogasamudbhavaḥ||16||

Mediente el adecuado (yuktena) Prāṇāyāma (prāṇāyāmena), se produce (bhavet) la destrucción (kṣayaḥ) de todas (sarva) las enfermedades (roga). Por medio (yogena) de la incorrecta (ayukta) práctica (abhyāsa), (hay) surgimiento (samudbhavaḥ) de todas (sarva) las enfermedades (roga)||16||


हिक्का श्वासश्च कासश्च शिरःकर्णाक्षिवेदनाः।
भवन्ति विविधा रोगाः पवनस्य प्रकोपतः॥१७॥

Hikkā śvāsaśca kāsaśca śiraḥkarṇākṣivedanāḥ|
Bhavanti vividhā rogāḥ pavanasya prakopataḥ||17||

Hipo (hikkā) y (ca) asma (śvāsaḥ); junto con (ca) tos (kāsaḥ), dolores de cabeza (śiraḥ... vedanāḥ), dolores (vedanāḥ) de oído (karṇa) (y) ojos (akṣi), (y otras) diversas (vividhāḥ) enfermedades (rogāḥ) aparecen (bhavanti) debido a las perturbaciones (prakopataḥ) del aire vital (pavanasya)||17||


युक्तं युक्तं त्यजेद्वायुं युक्तं युक्तं च पूरयेत्।
युक्तं युक्तं च बन्धीयादेवं सिद्धिमवाप्नुयात्॥१८॥

Yuktaṁ yuktaṁ tyajedvāyuṁ yuktaṁ yuktaṁ ca pūrayet|
Yuktaṁ yuktaṁ ca bandhīyādevaṁ siddhimavāpnuyāt||18||

(Tal Yogī) debería exhalar (tyajet) muy diestramente (yuktam yuktam) al aire vital (vāyum), y (ca) con (la misma gran) destreza (yuktam yuktam) debiera inhalar(lo) (pūrayet). A su vez (ca), (de la misma manera), con esa misma pericia (yuktam yuktam), debería retener(lo) (bandhīyāt). De este modo (evam), él alcanza (avāpnuyāt) Perfección o Siddhi (siddhim)||18||


यदा तु नाडीशुद्धिः स्यात्तथा चिह्नानि बाह्यतः।
कायस्य कृशता कान्तिस्तदा जायेत निश्चितम्॥१९॥

Yadā tu nāḍīśuddhiḥ syāttathā cihnāni bāhyataḥ|
Kāyasya kṛśatā kāntistadā jāyeta niścitam||19||

No obstante (tu), cuando (yadā) tiene lugar (syāt) la purificación (śuddhiḥ) de los canales sutiles (nāḍī), así también (tathā) (se producen) síntomas (cihnāni) externos (bāhyataḥ): delgadez (kṛśatā) (y) brillantez (kāntiḥ) corporal (kāyasya). Entonces (tadā), (ese Yogī) ha tenido éxito (jāyeta) definitivamente (niścitam)||19||


यथेष्टं धारणं वायोरनलस्य प्रदीपनम्।
नादाभिव्यक्तिरारोग्यं जायते नाडिशोधनात्॥२०॥

Yatheṣṭaṁ dhāraṇaṁ vāyoranalasya pradīpanam|
Nādābhivyaktirārogyaṁ jāyate nāḍiśodhanāt||20||

(Cuando ese mismo Yogī puede realizar) la retención (dhāraṇam) del aire vital (vāyoḥ) a voluntad (yathā iṣṭam), (ocurre) el encendido (pradīpanam) del poder digestivo (analasya). (En ese momento,) a causa de la purificación (śodhanāt) de los canales sutiles (nāḍi), brota (jāyate) la manifestación (abhivyaktiḥ) del Nāda o divino Sonido interior (nāda) (acompañado por) una condición libre de enfermedades (ārogyam)||20||


 मेदश्लेष्माधिकः पूर्वं षट्कर्माणि समाचरेत्।
अन्यस्तु नाचरेत्तानि दोषणां समभावतः॥२१॥

Medaśleṣmādhikaḥ pūrvaṁ ṣaṭkarmāṇi samācaret|
Anyastu nācarettāni doṣaṇāṁ samabhāvataḥ||21||

(Si hay) demasiada (adhikaḥ) grasa (meda) (o) flema (śleṣma), (tal Yogī) debería practicar (samācaret) las Seis (ṣaṭ) Acciones (karmāṇi) --a saber, Ṣaṭkarma-- primeramente (pūrvam) --(es decir,) antes de Prāṇāyāma--. Pero (tu), otra persona (anyaḥ) no debería practicar (na ācaret) esas (Seis Acciones) (tāni) si hay ausencia (samabhāvataḥ) de humores desequilibrados (doṣāṇām)||21||


धौतिर्बस्तिस्तथा नेतिस्त्राटकं नौलिकं तथा।
कपालभातिश्चैतानि षट्कर्माणि प्रचक्षते॥२२॥

Dhautirbastistathā netistrāṭakaṁ naulikaṁ tathā|
Kapālabhātiścaitāni ṣaṭkarmāṇi pracakṣate||22||

Dhauti (dhautiḥ) al igual que (tathā) Basti (bastiḥ); Neti (netiḥ), Trāṭaka (trāṭakam) y también (tathā) Nauli (naulikam); y (por último) (ca) Kapālabhāti (kapālabhātiḥ)... éstas (etāni) son consideradas (pracakṣate) las Seis Acciones (ṣaṭ-karmāṇi)||22||


कर्मषट्कमिदं गोप्यं घटशोधनकारकम्।
विचित्रगुणसन्धायि पूज्यते योगिपुङ्गवैः॥२३॥

Karmaṣaṭkamidaṁ gopyaṁ ghaṭaśodhanakārakam|
Vicitraguṇasandhāyi pūjyate yogipuṅgavaiḥ||23||

Este (idam) grupo de Seis (ṣaṭkam) Acciones (karma), el cual efectúa (kārakam) la purificación (śodhana) de la jarra de agua --el cuerpo-- (ghaṭa), debe ser mantenido en secreto (gopyam). Como un todo, tiene (sandhāyi) múltiples (vicitra) atributos y cualidades (guṇa), (y) es adorado (pūjyate) por los eminentes (puṅgavaiḥ) Yogī-s (yogi)||23||


तत्र धौतिः।
चतुरङ्गुलविस्तारं हस्तपञ्चदशायतम्।
गुरूपदिष्टमार्गेण सिक्तं वस्त्रं शनैर्ग्रसेत्।
पुनः प्रत्याहरेच्चैतदुदितं धौतिकर्म तत्॥२४॥

Tatra dhautiḥ|
Caturaṅgulavistāraṁ hastapañcadaśāyatam|
Gurūpadiṣṭamārgeṇa siktaṁ vastraṁ śanairgraset|
Punaḥ pratyāhareccaitaduditaṁ dhautikarma tat||24||

Por lo tanto (tatra), Dhauti --Limpieza interna-- (dhautiḥ) (se explica ahora):

A través de (mārgeṇa) lo que es enseñado (upadiṣṭa) por el Guru (guru), (ese Yogī) debería tragar (graset) gradualmente (śanaiḥ) una tela (vastram) mojada (siktam), que (tenga) cuatro (catur) pulgares (aṅgula) --alrededor de tres pulgadas o 7,5 cm.-- de ancho (vistāram) (y) quince (pañcadaśa) manos (hasta) --alrededor de 1,5 m.-- de largo (āyatam); y (ca) debería sacarla (pratyāharet... etad) otra vez (punar). Esa (tad) (primera) Acción (karma) se dice que es (uditam) Dhauti (dhauti)||24||


कासश्वासप्लीहकुष्ठं कफरोगाश्च विंशतिः।
धौतिकर्मप्रभावेण प्रयान्त्येव न संशयः॥२५॥

Kāsaśvāsaplīhakuṣṭhaṁ kapharogāśca viṁśatiḥ|
Dhautikarmaprabhāveṇa prayāntyeva na saṁśayaḥ||25||

No hay ninguna (na) duda (saṁśayaḥ) de que la tos (kāsa), asma (śvāsa), enfermedades del bazo (plīha), lepra (kuṣṭham) y (ca) las veinte (viṁśatiḥ) (clases de) enfermedades (rogāḥ) de la flema (kapha), desaparecen (prayānti eva) a través de (prabhāvena) la Acción (karma) (llamada) Dhauti (dhauti)||25||


अथ बस्तिः।
नाभिदघ्नजले पायौ स्यस्तनालोत्कटासनः।
आधाराकुञ्चनं कुर्यात्क्षालनं बस्तिकर्म तत्॥२६॥

Atha bastiḥ|
Nābhidaghnajale pāyau syastanālotkaṭāsanaḥ|
Ādhārākuñcanaṁ kuryātkṣālanaṁ bastikarma tat||26||

Y ahora (atha), Basti --Enema yóguica-- (bastiḥ):

Sentado en Utkaṭāsana (utkaṭāsanaḥ), (inmerso) en agua (jale) que llegue hasta (daghna) (su) ombligo (nābhi) (y) con un tubo (nāla) insertado (nyasta) en el ano (pāyau); (ese Yogī) debería contraer (ākuñcanam kuryāt) el Ādhāra --esfínter anal-- (ādhāra). Esa (tad) limpieza con agua (kṣālanam) (es) la Acción (karma) (llamada) Basti (basti)||26||


गुल्मप्लीहोदरं चापि वातपित्तकफोद्भवाः।
बस्तिकर्मप्रभावेण क्षीयन्ते सकलामयाः॥२७॥

Gulmaplīhodaraṁ cāpi vātapittakaphodbhavāḥ|
Bastikarmaprabhāveṇa kṣīyante sakalāmayāḥ||27||

Agrandamiento de glándulas (gulma), bazo (plīha) (y) abdomen (udaram), e (ca) inclusive (api) (las dolencias) que surgen (udbhavāḥ) por (la falta de equilibrio de) viento (vāta), bilis (pitta) (y) flema (kapha)... todas (sakala) (estas) enfermedades (āmayāḥ) se destruyen (kṣīyante) por medio (prabhāveṇa) de la Acción (karma) (conocida como) Basti (basti)||27||


धात्विन्द्रियान्तःकरणप्रसादं दद्याच्च कान्तिं दहनप्रदीप्तिम्।
अशेषदोषोपचयं निहन्यादभ्यस्यमानं जलबस्तिकर्म॥२८॥

Dhātvindriyāntaḥkaraṇaprasādaṁ dadyācca kāntiṁ dahanapradīptim|
Aśeṣadoṣopacayaṁ nihanyādabhyasyamānaṁ jalabastikarma||28||

Al practicar (abhyasyamānam) la Acción (karma) llamada Jalabasti --Basti con agua-- (jala-basti), (ella) les concede (dadyāt) purificación (prasādam) a los constituyentes corporales (dhātu), a los Poderes de percepción y acción (indriya), (y) al órgano (psíquico) (karaṇa) interno (antar); (y) también (da) (ca) belleza (kāntim) (así como también) el encendido (pradīptim) del fuego digestivo (dahana). (Finalmente, Jalabasti) destruye (nihanyāt) todo (aśeṣa) exceso (upacayam) de humor desequilibrado (doṣa)||28||


अथ नेतिः।
सूत्रं वितस्तिसुस्निग्धं नासानाले प्रवेशयेत्।
मुखान्निर्गमयेच्चैषा नेतिः सिद्धैर्निगद्यते॥२९॥

Atha netiḥ|
Sūtraṁ vitastisusnigdhaṁ nāsānāle praveśayet|
Mukhānnirgamayeccaiṣā netiḥ siddhairnigadyate||29||

Y ahora (atha), Neti --Limpieza nasal-- (netiḥ):

(Tal Yogī) debería insertar (praveśayet) un cordón (sūtram) muy (su) suave (snigdham), de unas 9 pulgadas o 23 cm. --ya sea medido como la distancia entre el pulgar extendido y el meñique, o como la distancia entre la muñeca y la punta de los dedos-- de largo (vitasti), a través del conducto (nāle) nasal (nāsā). Y (ca) (tras haberlo insertado así,) debiera hacer que salga (nirgamayet) por la boca (mukhāt). Esta (Acción) (eṣā) es denominada (nigadyate) Neti --Limpieza nasal-- (netiḥ) por los Seres Perfeccionados (siddhaiḥ)||29||


कपालशोधिनी चैव दिव्यदृष्टिप्रदायिनी।
जत्रूर्ध्वजातरोगौघं नेतिराशु निहन्ति च॥३०॥

Kapālaśodhinī caiva divyadṛṣṭipradāyinī|
Jatrūrdhvajātarogaughaṁ netirāśu nihanti ca||30||

Neti (netiḥ) limpia (śodhinī) el cráneo (kapāla) y (ca) por cierto que (eva) confiere (pradāyinī) la Visión (dṛṣṭi) Divina (divya) --Clarividencia--. También destruye (nihanti ca) rápidamente (āśu) a la multitud (ogham) de enfermedades (roga) que surgen (jāta) por encima de (ūrdhva) la clavícula (jatru)||30||


 अथ त्राटकम्।
निरीक्षेन्निश्चलदृशा सूक्ष्मलक्ष्यं समाहितः।
अश्रुसम्पातपर्यन्तमाचार्यैस्त्राटकं स्मृतम्॥३१॥

Atha trāṭakam|
Nirīkṣenniścaladṛśā sūkṣmalakṣyaṁ samāhitaḥ|
Aśrusampātaparyantamācāryaistrāṭakaṁ smṛtam||31||

Y ahora (atha), Trāṭaka --Fijar la mirada en un objeto-- (trāṭakam):

(Ese) atento y absorto (Yogī) (samāhitaḥ) debería mirar (nirīkṣet) fijamente (niścala-dṛśā) a una diminuta (sūkṣma) marca (lakṣyam) hasta que (paryantam) aparezcan (sampāta) lágrimas (aśru). (Esta Acción) es llamada (smṛtam) Trāṭaka --Fijar la mirada en un objeto-- (trāṭakam) por los Maestros (ācāryaiḥ)||31||


मोचनं नेत्ररोगाणां तन्द्रादीनां कपाटकम्।
यत्नतस्त्राटकं गोप्यं यथा हाटकपेटकम्॥३२॥

Mocanaṁ netrarogāṇāṁ tandrādīnāṁ kapāṭakam|
Yatnatastrāṭakaṁ gopyaṁ yathā hāṭakapeṭakam||32||

Trāṭaka (trāṭakam) lo libera (a uno) (mocanam) de enfermedades (rogāṇām) oculares (netra), fatiga y pereza (tandrā), etc. (ādīnām), (y cierra) la puerta (por la cual ingresan esas dolencias) (kapāṭakam). Se la debiera mantener en secreto (gopyam) cuidadosamente (yatnataḥ) como si fuese (yathā) una cajita de oro (hāṭaka-peṭakam)||32||


अथ नौलिः।
अमन्दावर्तवेगेन तुन्दं सव्यापसव्यतः।
नतांसो भ्रामयेदेषा नौलिः सिद्धैः प्रशस्यते॥३३॥

Atha nauliḥ|
Amandāvartavegena tundaṁ savyāpasavyataḥ|
Natāṁso bhrāmayedeṣā nauliḥ siddhaiḥ praśasyate||33||

Y ahora (atha), Nauli --Vientre ondulante-- (nauliḥ):

Inclinado hacia adelante (natāṁsaḥ) (y) tras haber empujado hacia afuera al abdomen (tundam), (tal Yogī) debería hacerlo girar (bhrāmayet) de derecha (apasavyataḥ) a izquierda (savya) mediante un rápido (amanda) impulso --vega-- (vegena) rotativo (āvarta). Esta (Acción) (eṣā) es denominada (praśasyate) Nauli (nauliḥ) por los Seres Perfeccionados (siddhaiḥ)||33||


मन्दाग्निसन्दीपनपाचनादिसन्धापिकानन्दकरी सदैव।
अशेषदोषामयशोषणी च हठक्रिया मौलिरियं च नौलिः॥३४॥

Mandāgnisandīpanapācanādisandhāpikānandakarī sadaiva|
Aśeṣadoṣāmayaśoṣaṇī ca haṭhakriyā mauliriyaṁ ca nauliḥ||34||

Esta (iyam) Nauli (nauliḥ) siempre (sadā eva) produce (karī) bienaventuranza (ānanda) al igual que (apika) otorga (sandhā) buena digestión (pācana), etc. (ādi), encendiendo (el fuego digestivo) (sandīpana) (y de este modo curando) la digestión (agni) lenta (manda). También destruye (śoṣaṇī ca) todos (aśeṣa) los desórdenes (āmaya) de los (tres) humores (doṣa) y (ca) (es) la práctica activa (kriyā) primordial (mauliḥ) del Haṭhayoga (haṭha)||34||


अथ कपालभातिः।
भस्त्रावल्लोहकारस्य रेचपूरौ ससम्भ्रमौ।
कपालभातिर्विख्याता कफदोषविशोषणी॥३५॥

Atha kapālabhātiḥ|
Bhastrāvallohakārasya recapūrau sasambhramau|
Kapālabhātirvikhyātā kaphadoṣaviśoṣaṇī||35||

Y ahora (atha) Kapālabhāti --la que hace brillar al cráneo-- (kapālabhātiḥ):

La exhalación (reca) (y) la inhalación --pūra-- (pūrau) (deben ser realizados) muy rápidamente (sasambhramau), como (vat) el fuelle (bhastrā) de un herrero (lohakārasya). (Esto) se conoce generalmente como (vikhyātā) Kapālabhāti (kapālabhātiḥ), la cual destruye completamente (viśoṣaṇī) (todos) los desórdenes (doṣa) de la flema (kapha)||35||


षट्कर्मनिर्गतस्थौल्यकफदोषमलादिकः।
प्राणायामं ततः कुर्यादनायासेन सिद्ध्यति॥३६॥

Ṣaṭkarmanirgatasthaulyakaphadoṣamalādikaḥ|
Prāṇāyāmaṁ tataḥ kuryādanāyāsena siddhyati||36||

Flema (kapha-doṣa) excesiva (sthaulya), impurezas (mala), etc. (ādikaḥ)... (todos) se van (nirgata) mediante las Seis (ṣaṭ) Acciones (karma). Posteriormente (tatas), (ese Yogī) debiera realizar (kuryāt) Prāṇāyāma (prāṇāyāmam) (y) tiene éxito (siddhyati) fácilmente (anāyāsena)||36||


प्राणायामैरेव सर्वे प्रशुष्यन्ति मला इति।
आचार्याणां तु केषाञ्चिदन्यत्कर्म न सम्मतम्॥३७॥

Prāṇāyāmaireva sarve praśuṣyanti malā iti|
Ācāryāṇāṁ tu keṣāñcidanyatkarma na sammatam||37||

Sin embargo (tu), según algunos (keṣāñcid) maestros (ācāryāṇām): "Sólo (eva) mediante los Prāṇāyāma-s (pīṭhaiḥ) se deterioran (praśuṣyanti... iti) todas (sarve) las impurezas (malāḥ)". (Cualquier) otra (anyat) Acción --cualquiera de las antedichas Seis Acciones-- (karma) no es (na) tenida en gran estima (sammatam)||37||


अथ गजकरणी।
उदरगतपदार्थमुद्वमन्ति पवनमपानमुदीर्य कण्ठनाले।
क्रमपरिचयवश्यनाडिचक्रा गजकरणीति निगद्यते हठज्ञैः॥३८॥

Atha gajakaraṇī|
Udaragatapadārthamudvamanti pavanamapānamudīrya kaṇṭhanāle|
Kramaparicayavaśyanāḍicakrā gajakaraṇīti nigadyate haṭhajñaiḥ||38||

Y ahora (atha) Gajakaraṇī --lit. la que hace como un elefante-- (gaja-karaṇī):

(Esa práctica que consiste en) vomitar (udvamanti) las cosa(s) (padārtham) contenidas (gata) en el estómago (udara) elevando (udīrya) al aire vital (pavanam) (cuyo nombre es) Apāna (apānam) hasta la garganta (kaṇṭhanāle) es denominada (nigadyate) "Gajakaraṇī" (gajakaraṇī iti) por los conocedores (jñaiḥ) del Haṭhayoga (haṭha). (De este modo,) a través del progresivo (krama) acostumbramiento (a esta práctica) (paricaya), los cakra-s (cakrāḥ) (y) canales sutiles (nāḍi) quedan bajo el control (de uno) (vaśya)||38||


ब्रह्मादयोऽपि त्रिदशाः पवनाभ्यासतत्पराः।
अभूवन्नन्तकभयात्तस्मात्पवनमभ्यसेत्॥३९॥

Brahmādayo'pi tridaśāḥ pavanābhyāsatatparāḥ|
Abhūvannantakabhayāttasmātpavanamabhyaset||39||

Incluso (api) los treinta dioses (tridaśāḥ), comenzando (ādayaḥ) con Brahmā (brahmā), se volvieron (abhūvan) (seres) totalmente consagrados (tatparāḥ) a la práctica (abhyāsa) de Prāṇāyāma (pavana) por miedo (bhayāt) a la muerte (antaka). Por esa razón (tasmāt), (tal Yogī) debería practicar (abhyaset) Prāṇāyāma (pavanam)||39||


यावद्बद्धो मरुद्देहे यावच्चित्तं निराकुलम्।
यावद्दृष्टिर्भ्रुवोर्मध्ये तावत्कालभयं कुतः॥४०॥

Yāvadbaddho maruddehe yāvaccittaṁ nirākulam|
Yāvaddṛṣṭirbhruvormadhye tāvatkālabhayaṁ kutaḥ||40||

Mientras (yāvat... yāvat... yāvat) el aire vital (marut) (esté) confinado (baddhaḥ) en el cuerpo (dehe), la mente (cittam) (esté) calma (nirākulam) (y) la mirada (dṛṣṭiḥ) (esté concentrada) en el entrecejo (bhruvoḥ madhye), durante todo ese tiempo (tāvat)... ¿cuál es la razón (kutas) para el miedo (bhayam) a la muerte --lit. "tiempo", porque al tiempo se lo identifica usualmente con la muerte-- (kāla)?||40||


 विधिवत्प्राणसंयामैर्नाडीचक्रे विशोधिते।
सुषुम्नावदनं भित्त्वा सुखाद्विशति मारुतः॥४१॥

Vidhivatprāṇasaṁyāmairnāḍīcakre viśodhite|
Suṣumnāvadanaṁ bhittvā sukhādviśati mārutaḥ||41||

A través de las restricciones debidamente ejecutadas (vidhivat... saṁyāmaiḥ) de la energía vital (prāṇa), los canales sutiles (nāḍī) (y) cakra-s (cakre) se purifican totalmente (viśodhite). Al irrumpir violentamente y abrir (bhittvā) la entrada o portal (vadanam) de la Suṣumnā (suṣumnā), el aire vital (mārutaḥ) fácilmente (sukhāt) ingresa (en ella) (viśati)||41||


अथ मनोन्मनी।
मारुते मध्यसञ्चारे मनःस्थैर्यं प्रजायते।
यो मनःसुस्थिरीभावः सैवावस्था मनोन्मनी॥४२॥

Atha manonmanī|
Mārute madhyasañcāre manaḥsthairyaṁ prajāyate|
Yo manaḥsusthirībhāvaḥ saivāvasthā manonmanī||42||

Y ahora (atha) Manonmanī --mente sin ningún pensamiento-- (manonmanī):

Cuando el aire vital (mārute) se mueve (sañcāre) en el (pasaje) medio --Suṣumnā-- (madhya), se genera (prajāyate) firmeza (sthairyam) mental (manas). Tal condición (yaḥ... bhāvaḥ) de perfecta firmeza (susthirī) de mente (manas) (es) ese mismo (sā eva) estado (avasthā) de Manonmanī (manonmanī)||42||


तत्सिद्धये विधानज्ञाश्चित्रान्कुर्वन्ति कुम्भकान्।
विचित्रं कुम्भकाभ्यासाद्विचित्रां सिद्धिमाप्नुयात्॥४३॥

Tatsiddhaye vidhānajñāścitrānkurvanti kumbhakān|
Vicitraṁ kumbhakābhyāsādvicitrāṁ siddhimāpnuyāt||43||

Para alcanzar (siddhaye) eso --(es decir,) Manonmanī-- (tad), los conocedores (jñāḥ) de las reglas y preceptos (vidhāna) realizan (kurvanti) diversos (citrān) Kumbhaka-s --detenciones y retenciones del aliento-- (kumbhakān). (Así,) mediante la práctica (abhyāsāt) de Kumbhaka-s (kumbhaka) en diversas maneras (vicitram), (ese Yogī) obtiene (āpnuyāt) la maravillosa (vicitrām) Perfección (siddhim)||43||


अथ कुम्भकभेदाः।
सूर्यभेदनमुज्जायी सीत्कारी शीतली तथा।
भस्त्रिका भ्रामरी मूर्च्छा प्लाविनीत्यष्टकुम्भकाः॥४४॥

Atha kumbhakabhedāḥ|
Sūryabhedanamujjāyī sītkārī śītalī tathā|
Bhastrikā bhrāmarī mūrcchā plāvinītyaṣṭakumbhakāḥ||44||

Y ahora (atha) los diversos (bhedāḥ) Kumbhaka-s --detenciones y retenciones del aliento-- (kumbhaka):

Los ocho (aṣṭa) Kumbhaka-s (kumbhakāḥ) (son:) Sūryabhedana --también llamado Sūryabheda-- (sūryabhedanam), Ujjāyī (ujjāyī), Sītkārī (sītkārī), Śītalī (śītalī), así como también (tathā) Bhastrikā (bhastrikā), Bhrāmarī (bhrāmarī), Mūrcchā (mūrcchā) (y) Plāvinī (plāvinī iti)||44||


पूरकान्ते तु कर्तव्यो बन्धो जालन्धराभिधः।
कुम्भकान्ते रेचकादौ कर्तव्यस्तूड्डियानकः॥४५॥

Pūrakānte tu kartavyo bandho jālandharābhidhaḥ|
Kumbhakānte recakādau kartavyastūḍḍiyānakaḥ||45||

Ciertamente (tu), al final (ante) de inhalación (pūraka), el Bandha o Cierre --en pocas palabras: una clase de postura en la cual la energía se encierra en una zona específica del cuerpo-- (bandhaḥ) conocido como (abhidhaḥ) Jālandhara (jālandhara) debe ser ejecutado (kartavyaḥ). (A su vez,) al final (ante) de Kumbhaka --detención y retención del aliento-- (kumbhaka) (y) principio (ādau) de la exhalación (recaka), debe ser hecho (kartavyaḥ) (el Cierre cuyo nombre es) Uḍḍīyāna (uḍḍiyānakaḥ) en verdad (tu)||45||


अधस्तात्कुञ्चनेनाशु कण्ठसङ्कोचने कृते।
मध्ये पश्चिमतानेन स्यात्प्राणो ब्रह्मनाडिगः॥४६॥

Adhastātkuñcanenāśu kaṇṭhasaṅkocane kṛte|
Madhye paścimatānena syātprāṇo brahmanāḍigaḥ||46||

Mediante una rápida (āśu) contracción (kuñcanena) del perineo (adhastāt) --esto es Mūlabandha o el Cierre llamado Mūla--, mientras que al mismo tiempo se hace (kṛte) una contracción (saṅkocane) de la garganta (kaṇṭha) --esto es Jālandharabandha o el Cierre llamado Jālandhara--, la energía vital (prāṇaḥ) se hace (syāt) fluir (gaḥ) hacia la Brahmanāḍī (brahmanāḍi) con (la ayuda adicional de) un estiramiento (tānena) de la parte posterior del cuerpo (paścima) en su zona media --el abdomen-- (madhye) --con "paścimatānena" el autor está refiriéndose a Uḍḍīyānabandha y no a la conocida Āsana (Postura) llamada Paścimatāna o Paścimottāna. En otras palabras, esto es Mahābandha (el Gran Cierre) o la conjunción de los tres Cierres: Mūla, Jālandhara y Uḍḍīyāna--||46||


अपानमूर्ध्वमुत्थाप्य प्राणं कण्ठादधो नयेत्।
योगी जराविमुक्तः संषोडशाब्दवया भवेत्॥४७॥

Apānamūrdhvamutthāpya prāṇaṁ kaṇṭhādadho nayet|
Yogī jarāvimuktaḥ saṁṣoḍaśābdavayā bhavet||47||

Habiendo elevado (ūrdhvam utthāpya) al apāna (apānam), (ese mismo Yogī) debería llevar (nayet) al prāṇa (prāṇam) hacia abajo (adhas) desde la garganta (kaṇṭhāt). (Haciendo así,) el Yogī (yogī) se vuelve totalmente libre (vimuktaḥ) de la vejez (jarā) (y) aparece (bhavet) con (sam) el vigor juvenil (vayāḥ) de los dieciséis (ṣoḍaśa) años de edad (abda)||47||


अथ सूर्यभेदनम्।
आसने सुखदे योगी बद्ध्वा चैवासनं ततः।
दक्षनाड्या समाकृष्य बहिःस्थं पवनं शनैः॥४८॥

आकेशादानखाग्राच्च निरोधावधि कुम्भयेत्।
ततः शनैः सव्यनाड्या रेचयेत्पवनं शनैः॥४९॥

Atha sūryabhedanam|
Āsane sukhade yogī baddhvā caivāsanaṁ tataḥ|
Dakṣanāḍyā samākṛṣya bahiḥsthaṁ pavanaṁ śanaiḥ||48||

Ākeśādānakhāgrācca nirodhāvadhi kumbhayet|
Tataḥ śanaiḥ savyanāḍyā recayetpavanaṁ śanaiḥ||49||

Y ahora (atha) Sūryabheda --o Sūryabhedana; lit. "el que perfora el Sol" (el Sol es Piṅgalā)-- (sūryabhedanam):

Sentado (āsane) cómodamente (sukhade) y (ca eva) asumiendo firmemente (baddhvā) la postura (āsanam), entonces (tatas) el Yogī (yogī), después de atraer (samākṛṣya) gradualmente (śanaiḥ) al aire vital (pavanam) externo (bahiḥstham) por el canal sutil (nāḍyā) derecho (dakṣa) --(o sea,) Piṅgalā, que termina en la fosa nasal derecha--, debería retener su aliento (kumbhayet) hasta (avadhi) que abarque (nirodha) al cabello (ā-keśāt) y (ca) las puntas (ā... agrāt) de las uñas (nakha). Después de eso (tatas), muy gradualmente (śanaiḥ... śanaiḥ), él debería exhalar (recayet) al aire vital (pavanam) por el canal sutil (nāḍyā) izquierdo (savya) --es decir, Iḍā, que termina en la fosa nasal izquierda--||48-49||


कपालशोधनं वातदोषघ्नं कृमिदोषहृत्।
पुनः पुनरिदं कार्यं सूर्यभेदनमुत्तमम्॥५०॥

Kapālaśodhanaṁ vātadoṣaghnaṁ kṛmidoṣahṛt|
Punaḥ punaridaṁ kāryaṁ sūryabhedanamuttamam||50||

Este (idam) excelente (uttamam) Sūryabheda (sūryabhedanam) que purifica (śodhanam) al cráneo (kapāla), destruye (ghnam) los desequilibrios (doṣa) del viento --uno de los tres humores corporales, los otros dos son flema y bilis-- (vāta) (y) elimina (hṛt) la afección (doṣa) (producida) por las lombrices (kṛmi), debe ser hecho (kāryam) una y otra vez (punar punar)||50||


 अथोज्जायी।
मुखं संयम्य नाडीभ्यामाकृष्य पवनं शनैः।
यथा लगति कण्ठात्तु हृदयावधि सस्वनम्॥५१॥

पूर्ववत्कुम्भयेत्प्राणं रेचयेदिडया तथा।
श्लेष्मदोषहरं कण्ठे देहानलविवर्धनम्॥५२॥

Athojjāyī|
Mukhaṁ saṁyamya nāḍībhyāmākṛṣya pavanaṁ śanaiḥ|
Yathā lagati kaṇṭhāttu hṛdayāvadhi sasvanam||51||

Pūrvavatkumbhayetprāṇaṁ recayediḍayā tathā|
Śleṣmadoṣaharaṁ kaṇṭhe dehānalavivardhanam||52||

Y ahora (atha), Ujjāyī --lit. la victoriosa-- (ujjāyī):

Después de cerrar (saṁyamya) la boca (mukham) (y) atraer --o inhalar-- (ākṛṣya) gradualmente (śanaiḥ) al aire vital (pavanam) por ambos canales sutiles --Iḍā y Piṅgalā, las cuales terminan en las fosas nasales-- (nāḍībhyām), de modo que (yathā) (el aliento) se sienta verdaderamente (lagati... tu) desde la garganta (kaṇṭhāt) hasta (avadhi) el corazón (hṛdaya) (y) produzca un fuente sonido (sasvanam), (tal Yogī) debería retener (su) aliento (kumbhayet) como (vat) antes (pūrva) (y) acordemente (tathā) exhalar (recayet) la energía vital (prāṇam) por Iḍā (iḍayā) --el canal sutil que termina en la fosa nasal izquierda--. (Este Kumbhaka --detención y retención del aliento-- llamado Ujjāyī) destruye (haram) los desequilibrios (doṣa) de la flema (śleṣma) en la garganta (kaṇṭhe) (e) incrementa (vivardhanam) el fuego digestivo (deha-anala)||51-52||


नाडीजलोदराधातुगतदोषविनाशनम्।
गच्छता तिष्ठता कार्यमुज्जाय्याख्यं तु कुम्भकम्॥५३॥

Nāḍījalodarādhātugatadoṣavināśanam|
Gacchatā tiṣṭhatā kāryamujjāyyākhyaṁ tu kumbhakam||53||

(Asimismo,) el Kumbhaka (kumbhakam) que se conoce como (ākhyam) Ujjāyī (ujjāyī) elimina (vināśanam) los desórdenes (doṣa) relacionados (gata) con los constituyentes corporales (dhātu), la hidropesía (jalodarā) (y) los canales sutiles (nāḍī). (Este Ujjāyīprāṇāyāma) puede ser ciertamente realizado (kāryam... tu) mientras (uno) se mueve (gacchatā) (o) permanece quieto (tiṣṭhatā)||53||


अथ सीत्कारी।
सीत्कां कुर्यात्तथा वक्त्रे घ्राणेनैव विजृम्भिकाम्।
एवमभ्यासयोगेन कामदेवो द्वितीयकः॥५४॥

Atha sītkārī|
Sītkāṁ kuryāttathā vaktre ghrāṇenaiva vijṛmbhikām|
Evamabhyāsayogena kāmadevo dvitīyakaḥ||54||

Y ahora (atha) Sītkārī --lit. la sibilante-- (sītkārī):

Sītkārī (sītkām), (a saber, ese Prāṇāyāma) en el cual se inhala aire (vijṛmbhikām) por la boca --sin separar los dientes-- (vaktre) (y se exhala) por la nariz (ghrāṇena eva), debería ser hecho (kuryāt) en la manera indicada (tathā). De esta forma (evam), por medio (yogena) de la práctica (abhyāsa), (tal Yogī se convierte en) un segundo (dvitīyakaḥ) Kāmadeva --el dios del amor-- (kāma-devaḥ)||54||


योगिनीचक्रसम्मान्यः सृष्टिसंहारकारकः।
न क्षुधा न तृषा निद्रा नैवालस्यं प्रजायते॥५५॥

Yoginīcakrasammānyaḥ sṛṣṭisaṁhārakārakaḥ|
Na kṣudhā na tṛṣā nidrā naivālasyaṁ prajāyate||55||

(Tal Yogī que practica Sītkārī) es el hacedor (kārakaḥ) de Creación (sṛṣṭi) (y) Disolución (saṁhāra), (y) es grandemente honrado (sammānyaḥ) por el grupo (cakra) de Yoginī-s (yoginī). (En él) no hay (na) hambre (kṣudhā) ni (na) sed (tṛṣā) (ni) sueño (nidrā), ni tampoco (na eva) aparece (prajāyate) la pereza (ālasyam)||55||


भवेत्सत्त्वं च देहस्य सर्वोपद्रववर्जितम्।
अनेन विधिना सत्यं योगीन्द्रो भूमिमण्डले॥५६॥

Bhavetsattvaṁ ca dehasya sarvopadravavarjitam|
Anena vidhinā satyaṁ yogīndro bhūmimaṇḍale||56||

Además (ca), (el guṇa llamado) Sattva --lit. "bondad, pureza"; una modalidad de Prakṛti, el origen del mundo material-- (sattvam) en el cuerpo (dehasya) se vuelve (bhavet) libre (varjitam) de todas (sarva) las perturbaciones (upadrava). (Ese Yogī,) mediante este (anena) método (vidhinā), (se torna) el Señor (indraḥ) de los Yogī-s (yogi) en (esta) tierra (bhūmi-maṇḍale) verdaderamente (satyam)||56||


अथ शीतली।
जिह्वया वायुमाकृष्य पूर्ववत्कुम्भसाधनम्।
शनकैर्घ्राणरन्ध्राभ्यां रेचयेत्पवनं सुधीः॥५७॥

Atha śītalī|
Jihvayā vāyumākṛṣya pūrvavatkumbhasādhanam|
Śanakairghrāṇarandhrābhyāṁ recayetpavanaṁ sudhīḥ||57||

Y ahora (atha), Śītalī --lit. "la fresca", es decir, este Prāṇāyāma refresca al propio cuerpo-- (śītalī):

Tras haber absorbido (ākṛṣya) aire (vāyum) a través de la lengua (jihvayā) (y después) de la práctica (sādhanam) de Kumbhaka --detención y retención del aliento-- (kumbha) como (vat) (fue descripta) antes (pūrva), el sabio (sudhīḥ), gentilmente --o sea, poco a poco-- (śanakaiḥ), debería exhalar (recayet) el aire (pavanam) por ambas fosas nasales (ghrāṇa-randhrābhyām)||57||


गुल्मप्लीहादिकान्रोगाञ्ज्वरं पित्तं क्षुधां तृषाम्।
विषाणि शीतली नाम कुम्भिकेयं निहन्ति हि॥५८॥

Gulmaplīhādikānrogāñjvaraṁ pittaṁ kṣudhāṁ tṛṣām|
Viṣāṇi śītalī nāma kumbhikeyaṁ nihanti hi||58||

No hay duda de que (hi) este (iyam) Kumbhaka (kumbhikā) llamado (nāma) Śītalī (śītalī) ataca (nihanti) enfermedades (rogān) (tales como) el agrandamiento del estómago (gulma), bazo (plīha), etc. (ādikān), (al igual que) a la fiebre (jvaram), (desequilibrio) de la bilis (pittam), hambre (kṣudhām), sed (tṛṣām) (y) venenos (viṣāṇi)||58||


अथ भस्त्रिका।
ऊर्वोरुपरि संस्थाप्य शुभे पादतले उभे।
पद्मासनं भवेदेतत्सर्वपापप्रणाशनम्॥५९॥

Atha bhastrikā|
Ūrvorupari saṁsthāpya śubhe pādatale ubhe|
Padmāsanaṁ bhavedetatsarvapāpapraṇāśanam||59||

Y ahora (atha), Bhastrikā --fuelle-- (bhastrikā):

Al colocar (saṁsthāpya) las dos (ubhe) bellas (śubhe) plantas (tale) de los pies (pāda) encima (upari) de los muslos (ūrvoḥ), se produce (bhavet) la postura (āsanam) del loto (padma). Esta (etad) (postura) destruye (praṇāśanam) todos (sarva) los pecados (pāpa)||59||


सम्यक्पद्मासनं बद्ध्वा समग्रीवोदरः सुधीः।
मुखं संयम्य यत्नेन प्राणं घ्राणेन रेचयेत्॥६०॥

Samyakpadmāsanaṁ baddhvā samagrīvodaraḥ sudhīḥ|
Mukhaṁ saṁyamya yatnena prāṇaṁ ghrāṇena recayet||60||

Después de asumir (baddhvā) la postura (āsanam) del loto (padma) apropiadamente (samyak), con (su) cuello (grīva) (y) abdomen (udaraḥ) alineados (sama), el sabio (sudhīḥ), cerrando (saṁyamya) la boca (mukham), debería exhalar (recayet) vigorosamente (yatnena) la energía vital (prāṇam) por la nariz (ghrāṇena)||60||


 यथा लगति हृत्कण्ठे कपालावधि सस्वनम्।
वेगेन पूरयेच्चापि हृत्पद्मावधि मारुतम्॥६१॥

Yathā lagati hṛtkaṇṭhe kapālāvadhi sasvanam|
Vegena pūrayeccāpi hṛtpadmāvadhi mārutam||61||

Y (ca api) debería inhalar (pūrayet) el aire vital (mārutam) con rapidez (vegena) hasta (avadhi) el loto (padma) del corazón (hṛd). Acordemente (yathā), el fuerte sonido (resultante) (sasvanam) (que se localiza primeramente en) corazón (hṛd) (y) garganta --kaṇṭha-- (kaṇṭhe) se siente (lagati) hasta (avadhi) el cráneo (kapāla)||61||


पुनर्विरेचयेत्तद्वत्पूरयेच्च पुनः पुनः।
यथैव लोहकारेण भस्त्रा वेगेन चाल्यते॥६२॥

Punarvirecayettadvatpūrayecca punaḥ punaḥ|
Yathaiva lohakāreṇa bhastrā vegena cālyate||62||

Y nuevamente (punar), debería exhalar (virecayet) e (ca) inhalar (pūrayet) de igual manera (tadvat) repetidamente (punar punar), del mismo modo en que (yathā eva) un fuelle (bhastrā) es bombeado (cālyate) rápidamente (vegena) por el herrero (lohakāreṇa)||62||


तथैव स्वशरीरस्थं चालयेत्पवनं धिया।
यदा श्रमो भवेद्देहे तदा सूर्येण पूरयेत्॥६३॥

Tathaiva svaśarīrasthaṁ cālayetpavanaṁ dhiyā|
Yadā śramo bhaveddehe tadā sūryeṇa pūrayet||63||

De esta forma (tathā eva), el aire vital (pavanam) situado (stham) en el propio (sva) cuerpo (śarīra) debería ser bombeado (cālayet) con atención y sabiduría (dhiyā). Cuando (yadā) aparece (bhavet) la fatiga (śramaḥ) corporal (dehe), entonces (tadā) (ese sabio) debiera inhalar (pūrayet) por el (canal) del sol --es decir, Piṅgalā, el canal sutil que termina en la fosa nasal derecha-- (sūryeṇa)||63||


यथोदरं भवेत्पूर्णमनिलेन तथा लघु।
धारयेन्नासिकां मध्यातर्जनीभ्यां विना दृढम्॥६४॥

Yathodaraṁ bhavetpūrṇamanilena tathā laghu|
Dhārayennāsikāṁ madhyātarjanībhyāṁ vinā dṛḍham||64||

Así (yathā), el abdomen (udaram) va a quedar (bhavet) lleno (pūrṇam) de aire (anilena); entonces (tathā) rápidamente (laghu), (cuando está lleno,) debería sostener --o sea, debería cerrar-- (dhārayet) la nariz (nāsikām) firmemente (dṛḍham) sin (usar) (vinā) los dedos medio e índice (madhyā-tarjanībhyām), (en otras palabras, utilizando el pulgar y el anular)||64||


विधिवत्कुम्भकं कृत्वा रेचयेदिडयानिलम्।
वातपित्तश्लेष्महरं शरीराग्निविवर्धनम्॥६५॥

Vidhivatkumbhakaṁ kṛtvā recayediḍayānilam|
Vātapittaśleṣmaharaṁ śarīrāgnivivardhanam||65||

Tras hacer (kṛtvā) sistemáticamente (vidhivat) Kumbhaka --detención y retención del aliento-- (kumbhakam), (ese mismo sabio) debería exhalar (recayet) el aire (anilam) por Iḍā --el canal sutil que termina en la fosa nasal izquierda-- (iḍayā). (Este Kumbhaka) aniquila (haram) (los desequilibrios de) aire (vāta), bilis (pitta) (y) flema (śleṣma) (e) incrementa (vivardhanam) el fuego digestivo (śarīra-agni)||65||


कुण्डलीबोधकं क्षिप्रं पवनं सुखदं हितम्।
ब्रह्मनाडीमुखे संस्थकफाद्यर्गलनाशनम्॥६६॥

Kuṇḍalībodhakaṁ kṣipraṁ pavanaṁ sukhadaṁ hitam|
Brahmanāḍīmukhe saṁsthakaphādyargalanāśanam||66||

(Este) Prāṇāyāma (pavanam), que es agradable (sukhadam) (y) benéfico (hitam), rápidamente (kṣipram) despierta (bodhakam) a Kuṇḍalinī (kuṇḍalī) (y) quita (nāśanam) las obstrucciones (argala) (debido al exceso de) flema (kapha), etc. (ādi) que yacen (saṁstha) a la entrada (mukhe) de la Brahmanāḍī --la porción recóndita de la Suṣumnā-- (brahmanāḍī)||66||


सम्यग्गात्रसमुद्भूतग्रन्थित्रयविभेदकम्।
विशेषेणैव कर्तव्यं भस्त्राख्यं कुम्भकं त्विदम्॥६७॥

Samyaggātrasamudbhūtagranthitrayavibhedakam|
Viśeṣeṇaiva kartavyaṁ bhastrākhyaṁ kumbhakaṁ tvidam||67||

Verdaderamente (tu), este Kumbhaka (kumbhakam) denominado (ākhyam) Bhastrā (o Bhastrikā) (bhastrā) debe ser realizado (kartavyam) particularmente (viśeṣeṇa eva) (por ese sabio Yogī, puesto que) perfora (vibhedakam) totalmente (samyak) los tres (traya) nudos (granthi) que existen (samudbhūta) en el cuerpo (gātra)||67||


अथ भ्रामरी।
वेगाद्घोषं पूरकं भृङ्गनादं भृङ्गीनादं रेचकं मन्दमन्दम्।
योगीन्द्राणामेवमभ्यासयोगाच्चित्ते जाता काचिदानन्दलीला॥६८॥

Atha bhrāmarī|
Vegādghoṣaṁ pūrakaṁ bhṛṅganādaṁ bhṛṅgīnādaṁ recakaṁ mandamandam|
Yogīndrāṇāmevamabhyāsayogāccitte jātā kācidānandalīlā||68||

Y ahora (atha), Bhrāmarī --lit. "relativo a una abeja"-- (bhrāmarī):

La inhalación (pūrakam) (debe ser ejecutada) con rapidez (vegāt), (lo cual da como resultado) un sonido reverberante (ghoṣam) (como) el sonido (nādam) (emitido) por una abeja negra macho (bhṛṅga); (mientras) que la exhalación (recakam) (debe ser hecha) lentamente (mandamandam), (lo cual produce) un sonido (nādam) (como el emitido por) una abeja negra hembra (bhṛṅgī). De este modo (evam), por medio (yogāt) de la práctica (abhyāsa) emerge (jātā) en la mente (citte) un poco (kācid) del Juego (līlā) (lleno) de Bienaventuranza (ānanda) (típico) de los Señores (indrāṇām) entre los Yogī-s (yogi)||68||


अथ मूर्च्छा।
पूरकान्ते गाढतरं बद्ध्वा जालन्धरं शनैः।
रेचयेन्मूर्च्छनाख्येयं मनोमूर्च्छा सुखप्रदा॥६९॥

Atha mūrcchā|
Pūrakānte gāḍhataraṁ baddhvā jālandharaṁ śanaiḥ|
Recayenmūrcchanākhyeyaṁ manomūrcchā sukhapradā||69||

Y ahora (atha), Mūrcchā --lit. "desmayo"-- (mūrcchā):

Al final (ante) de la inhalación (pūraka), después de haber asumido (baddhvā) Jālandharabandha (jālandharam) muy firmemente (gāḍhataram), (el Yogī) debería exhalar (recayet) gradualmente (śanaiḥ). Este (iyam) (Prāṇāyāma) se denomina (ākhyā) Mūrcchanā --o Mūrcchā-- (mūrcchanā) (porque produce) desmayo (mūrcchā) mental (manas) (y como consecuencia) confiere (pradā) felicidad o placer (sukha)||69||


अथ प्लाविनी।
अन्तः प्रवर्तितोदारमारुतापूरितोदरः।
पयस्यगाधेऽपि सुखात्प्लवते पद्मपत्रवत्॥७०॥

Atha plāvinī|
Antaḥ pravartitodāramārutāpūritodaraḥ|
Payasyagādhe'pi sukhātplavate padmapatravat||70||

Y ahora (atha), Plāvinī --la que hace flotar-- (plāvinī):

(Este Yogī,) con la región interna (antar) de (su) abdomen (udaraḥ) lleno (āpūrita) de noble (udāra) aire vital (māruta) introducido (pravartita) (por él mismo), fácilmente (sukhāt) flota (plavate) como (vat) una hoja (patra) de loto (padma), incluso (api) en aguas (payasi) profundas (agādhe)||70||


 प्राणायामस्त्रिधा प्रोक्तो रेचपूरककुम्भकैः।
सहितः केवलश्चेति कुम्भको द्विविधो मतः॥७१॥

Prāṇāyāmastridhā prokto recapūrakakumbhakaiḥ|
Sahitaḥ kevalaśceti kumbhako dvividho mataḥ||71||

Se dice (proktaḥ) que Prāṇāyāma (prāṇāyāmaḥ) (es) de tres clases (tridhā): "Exhalación (reca), inhalación (pūraka) (y) retención --kumbhaka-- (kumbhakaiḥ)". (A su vez,) se considera (mataḥ) que la retención (kumbhakaḥ) es de dos tipos (dvividhaḥ): "conectada (sahitaḥ) y (ca) desconectada --o aislada-- (kevalaḥ... iti)"||71||


यावत्केवलसिद्धिः स्यात्सहितं तावदभ्यसेत्।
रेचकं पूरकं मुक्त्वा सुखं यद्वायुधारणम्॥७२॥

Yāvatkevalasiddhiḥ syātsahitaṁ tāvadabhyaset|
Recakaṁ pūrakaṁ muktvā sukhaṁ yadvāyudhāraṇam||72||

Hasta que (yāvat) haya (syāt) perfección (siddhiḥ) con respecto a Kevalakumbhaka --retención desconectada-- (kevala), hasta entonces (tāvat) (el sabio Yogī) debería practicar (abhyaset) Sahitakumbhaka --retención conectada-- (sahitam). Una vez que ha abandonado (muktvā) exhalación (recakam) (e) inhalación (pūrakam), esa (yad) retención (dhāraṇam) de aire (vāyu) (le sobrevendrá) fácilmente (sukham)||72||


प्राणायामोऽयमित्युक्तः स वै केवलकुम्भकः।
कुम्भके केवले सिद्धे रेचपूरकवर्जिते॥७३॥

Prāṇāyāmo'yamityuktaḥ sa vai kevalakumbhakaḥ|
Kumbhake kevale siddhe recapūrakavarjite||73||

Este (ayam) Prāṇāyāma (prāṇāyāmaḥ) antedicho (iti uktaḥ) (es) por cierto (vai) esa (saḥ) retención (kumbhakaḥ) desconectada (kevala). Cuando se perfecciona (siddhe) la retención (kumbhake) desconectada (kevale) hay ausencia (varjite) de exhalación (reca) (e) inhalación (pūraka)||73||


न तस्य दुर्लभं किञ्चित्त्रिषु लोकेषु विद्यते।
शक्तः केवलकुम्भेन यथेष्टं वायुधारणात्॥७४॥

Na tasya durlabhaṁ kiñcittriṣu lokeṣu vidyate|
Śaktaḥ kevalakumbhena yatheṣṭaṁ vāyudhāraṇāt||74||

No existe nada (na... kiñcid... vidyate) difícil de conseguir (durlabham) en los tres (triṣu) mundos (lokeṣu) para el (tasya) que puede realizar (śaktaḥ) la retención (kumbhena) desconectada (kevala) reteniendo (dhāraṇāt) el aire (vāyu) a voluntad (yathā iṣṭam)||74||


राजयोगपदं चापि लभते नात्र संशयः।
कुम्भकात्कुण्डलीबोधः कुण्डलीबोधतो भवेत्।
अनर्गला सुषुम्ना च हठसिद्धिश्च जायते॥७५॥

Rājayogapadaṁ cāpi labhate nātra saṁśayaḥ|
Kumbhakātkuṇḍalībodhaḥ kuṇḍalībodhato bhavet|
Anargalā suṣumnā ca haṭhasiddhiśca jāyate||75||

Además (ca api), (a través del Kumbhaka --detención y retención del aliento-- desconectado, tal Yogī) adquiere (labhate) el estado (padam) de Rājayoga (rājayoga), (y) sobre ello (atra) no hay ninguna (na) duda (saṁśayaḥ). Mediante la retención del aliento (kumbhakāt), (tiene lugar) el despertar (bodhaḥ) de Kuṇḍalinī (kuṇḍalī), y (ca) por medio de (ese) despertar (bodhataḥ) de Kuṇḍalinī (kuṇḍalī), Suṣumnā (suṣumnā) se vuelve (bhavet) libre de obstrucciones (anargalā), surgiendo entonces (ca jāyate) la perfección (siddhiḥ) del Haṭhayoga (haṭha)||75||


हठं विना राजयोगो राजयोगं विना हठः।
न सिध्यति ततो युग्ममानिष्पत्तेः समभ्यसेत्॥७६॥

Haṭhaṁ vinā rājayogo rājayogaṁ vinā haṭhaḥ|
Na sidhyati tato yugmamāniṣpatteḥ samabhyaset||76||

Sin (vinā) Haṭhayoga (haṭham), el Rājayoga (rājayogaḥ) no es exitoso (na sidhyati); (y) sin (vinā) Rājayoga (rājayogam), el Haṭhayoga (haṭhaḥ) (tampoco lo es). Por esa razón (tatas), (el Yogī) debería practicar (samabhyaset) ambos (yugmam) hasta alcanzar (ā) consumación o perfección (niṣpatteḥ)||76||


कुम्भकप्राणरोधान्ते कुर्याच्चित्तं निराश्रयम्।
एवमभ्यासयोगेन राजयोगपदं व्रजेत्॥७७॥

Kumbhakaprāṇarodhānte kuryāccittaṁ nirāśrayam|
Evamabhyāsayogena rājayogapadaṁ vrajet||77||

En la etapa final (ante) de la detención (rodha) del Prāṇa --energía vital-- (prāṇa) mediante Kumbhaka (kumbhaka), (ese sabio Yogī) debería hacer (kuryāt) (que su) mente (cittam) careza de soporte (nirāśrayam) --en definitiva, su mente no debiera tener ningún soporte en absoluto--. De esta manera (evam), a través de (yogena) (esta) práctica (abhyāsa), él logra (vrajet) el estado (padam) de Rājayoga (rājayoga)||77||


वपुः कृशत्वं वदने प्रसन्नता नादस्फुटत्वं नयने सुनिर्मले।
अरोगता बिन्दुजयोऽग्निदीपनं नाडीविशुद्धिर्हठसिद्धिलक्षणम्॥७८॥

Vapuḥ kṛśatvaṁ vadane prasannatā nādasphuṭatvaṁ nayane sunirmale|
Arogatā bindujayo'gnidīpanaṁ nāḍīviśuddhirhaṭhasiddhilakṣaṇam||78||

Una bella apariencia (corporal) (vapus), delgadez (kṛśatvam), tranquilidad y pureza (prasannatā) en el (propio) semblante (vadane), manifestación (sphuṭatvam) del sonido interior (nāda), ojos (nayane) perfectamente claros (sunirmale), ausencia de enfermedad (arogatā), victoria (jayaḥ) sobre semen u óvulo (bindu), un encendido (dīpanam) del fuego digestivo (agni) (y) purificación (viśuddhiḥ) de los canales sutiles (nāḍī)... (todo ello es) la marca (lakṣaṇam) de perfección (siddhi) en Haṭhayoga (haṭha)||78||


इति हठप्रदीपिकायां द्वितीयोपदेशः।
Iti haṭhapradīpikāyāṁ dvitīyopadeśaḥ|

(De este modo,) la segunda (dvitīya) enseñanza (upadeśaḥ) en la Haṭhayogapradīpikā (haṭhapradīpikāyāṁ) ha terminado (iti)|

al inicio


 Notas finales

Como conclusión final, tengo que advertirte nuevamente sobre el peligro de practicar "Ṣaṭkarma y Prāṇāyāma", especialmente el último, sin la ayuda de un guru diestro. No hay duda de que las Seis Acciones son peligrosas si se las practica incorrectamente, pero Prāṇāyāma es aún más peligroso cuando se lo realiza sin asistencia experta. La principal razón es muy sencilla en verdad. Existen dos clases de procesos respiratorios: 1) Involuntario, 2) Voluntario.

Tu respiración "normal" es involuntaria, pero cuando practicas Prāṇāyāma-s tienes que utilizar el proceso voluntario. Esto es riesgoso porque mientras estás usando la respiración voluntaria, la involuntaria está detenida. Si insistes en practicar Prāṇāyāma una y otra vez, sin debida guía de un maestro, lo que probablemente sucederá es que el proceso involuntario de respiración se estropeará de algún modo... y cuando esto ocurre, es muy difícil restaurarlo a su anterior condición. Además, en el proceso involuntario (normal), tu cuerpo regula la respiración según la dieta. Si cambias tu proceso respiratorio, tendrás que cambiar tu dieta también... y sólo un guru muy hábil puede decirte lo que deberías comer en este caso.

Entonces, mi recomendación final es que la gente sin la ayuda de un guru experto en "Ṣaṭkarma y Prāṇāyāma" NO DEBE practicarlos en absoluto. De este modo, hasta que consigas a tal guru, lee este capítulo pero no hagas ninguna de las prácticas descriptas por el autor. Creo que he sido suficientemente claro... de todos modos, lee las estrofas 15 a 17 si estás aún dubitativo. Te veo en el próximo capítulo que tratará sobre Mudrā y Bandha (Sello y Cierre).

al inicio


 Información adicional

Gabriel Pradīpaka

Este documento ha sido concebido por Gabriel Pradīpaka, uno de los dos fundadores de este sitio, y guru espiritual versado en idioma Sánscrito y filosofía Trika.

Para mayor información sobre Sánscrito, Yoga y Filosofía India; o si quieres hacerme algún comentario, preguntar algo o corregir algún error, siéntete libre de contactarnos: Ésta es nuestra dirección de correo.



Regresa a I. Āsana Top  Sigue leyendo III. Mudrā y Bandha