Sanskrit & Trika Shaivism (Español-Home)

¡Javascript está deshabilitado! ¡Revisa este enlace!


 Bhagavadgītā (Bhagavad Gita): Capítulo II (Sāṅkhyayoga)

El Yoga del Sāṅkhya o Conocimiento Discriminativo


 Introducción

Arjuna estaba realmente triste y desanimado ya que no quería luchar contra su propia gente. Consideraba al acto de matar miembros de su propia familia como un verdadero pecado que uno siempre debería evitar. En suma, estaba como perdido en el océano y preguntándose cómo librarse de esta desgracia apareciendo con la forma de una guerra contra su familia. Por consiguiente, Kṛṣṇa empieza a enseñarle a Arjuna el curso correcto de pensamiento y acción que él debería tomar ahora. Hace así enseñándole primeramente Sāṅkhyayoga o el Yoga del Conocimiento Discriminativo. Escucha Sus palabras...

Importante: Todo lo que está entre paréntesis y en cursiva dentro de la traducción ha sido agregado por mí para completar el sentido de una determinada frase u oración. A su vez, todo lo que está entre doble guión (--...--) constituye adicional información aclaratoria también agregada por mí. Además, aunque no he escrito ningún comentario sobre cada estrofa, he agregado mis propias notas cuando se necesitase de una explicación más detallada. Además, nota que utilizaré comillas para delimitar texto solamente cuando la persona que hable no sea Sañjaya mismo (el narrador). Por consiguiente, las palabras proferidas por Sañjaya no estarán delimitadas por comillas.

al inicio


 Capítulo 2: Sāṅkhyayoga (el Yoga del Sāṅkhya o Conocimiento Discriminativo)

सञ्जय उवाच
तं तथा क्रिपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः॥१॥

Sañjaya uvāca
Taṁ tathā kṛpayāviṣṭamaśrupūrṇākulekṣaṇam|
Viṣīdantamidaṁ vākyamuvāca madhusūdanaḥ||1||

Sañjaya (sañjayaḥ) dijo (uvāca):
De esta manera (tathā), el destructor (sūdanaḥ) del demonio Madhu (madhu)1 le (tam) dijo (uvāca) estas (idam) palabras (vākyam) (a Arjuna, quien estaba) cargado (āviṣṭam) de compasión (kṛpayā), desalentado (viṣīdantam) (y) con (sus) ojos (īkṣaṇam) llenos (pūrṇa-ākula) de lágrimas (aśru)||1||

1 Epíteto de Kṛṣṇa.


श्रीभगवानुवाच
कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम्।
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन॥२॥

Śrībhagavānuvāca
Kutastvā kaśmalamidaṁ viṣame samupasthitam|
Anāryajuṣṭamasvargyamakīrtikaramarjuna||2||

El venerable (śrī) Bhagavān (bhagavān)1 dijo (uvāca):
"En este tiempo de dificultad y zozobra (viṣame), ¿de dónde (kutas) te (tvā) vino (samupasthitam) esta (idam) impureza (kaśmalam), la cual no conduce al Cielo (asvargyam), provoca (karam) desgracia (akīrti) (y) es típica (juṣṭam) de una persona innoble (anārya), oh Arjuna (arjuna)?"||2||

1 Lit. "El Divino o Adorable", o también "El Afortunado", es decir, el Señor Kṛṣṇa.


क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते।
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप॥३॥

Klaibyaṁ mā sma gamaḥ pārtha naitattvayyupapadyate|
Kṣudraṁ hṛdayadaurbalyaṁ tyaktvottiṣṭha parantapa||3||

"Oh, hijo de Pṛthā (pārtha)1, no (mā sma) te entregues a la impotencia (klaibyam... gamaḥ), (pues) esto (etad) no es apto (na... upapadyate) para ti (tvayi). Tras haber abandonado (tyaktvā) (esta) mezquina y vil (kṣudram) debilidad (daurbalyam) del corazón (hṛdaya), ponte de pie (uttiṣṭha), oh destructor de enemigos (parantapa)2"||3||

1 Epíteto de Arjuna.
2 Epíteto de Arjuna.


अर्जुन उवाच
कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन।
इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन॥४॥

Arjuna uvāca
Kathaṁ bhīṣmamahaṁ saṅkhye droṇaṁ ca madhusūdana|
Iṣubhiḥ pratiyotsyāmi pūjārhāvarisūdana||4||

Arjuna (arjunaḥ) dijo (uvāca):
"Oh, destructor (sūdana) del demonio Madhu (madhu)1, ¿cómo (katham) combatiré (aham... pratiyotsyāmi) con flechas (iṣubhiḥ) en la batalla (saṅkhye) contra Bhīṣma (bhīṣmam) y (ca) Droṇācārya (droṇam), (cuando) ambos merecen (arhau) (más bien) adoración (pūjā), oh destructor (sūdana) de enemigos (ari)2?"||4||

1 Epíteto de Kṛṣṇa.
2 Epíteto de Kṛṣṇa.


गुरूनहत्वा हि महानुभावाञ्छ्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके।
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुञ्जीय भोगान्रुधिरप्रदिग्धान्॥५॥

Gurūnahatvā hi mahānubhāvāñchreyo bhoktuṁ bhaikṣyamapīha loke|
Hatvārthakāmāṁstu gurūnihaiva bhuñjīya bhogānrudhirapradigdhān||5||

"El no matar (ahatvā) (a estos) elevados (mahānubhāvān) guru-s (gurūn) (es) sin duda (hi) mejor (śreyas), aun cuando (api) (uno tuviese que) pedir limosnas (bhaikṣyam) para comer (bhoktum) aquí, en este mundo (iha loke). Sin embargo (tu), (si yo) mato (hatvā) (a estos) guru-s (gurūn) aquí (iha iva), (aunque) estén deseosos (kāmān) de riqueza (artha), los disfrutes (bhogān) que gozaría (bhuñjīya) (como consecuencia de ese acto) estarían salpicados (pradigdhān) con sangre (rudhira)"||5||


न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः।
यानेव हत्वा न जिजीविषामस्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः॥६॥

Na caitadvidmaḥ kataranno garīyo yadvā jayema yadi vā no jayeyuḥ|
Yāneva hatvā na jijīviṣāmaste'vasthitāḥ pramukhe dhārtarāṣṭrāḥ||6||

"Además (ca), no (na) sabemos (etad... vidmaḥ) cual de estas dos cosas (katarat) es peor (garīyaḥ) para nosotros (naḥ), si (yad vā) conquistar(los) (jayema) o (yadi vā) ser conquistado por ellos (naḥ jayeyuḥ). (Si) los (yān) matamos (hatvā), no desearíamos vivir (jijīviṣāmaḥ), por cierto (eva). (No obstante,) esos (te) hijos de Dhṛtarāṣṭra (dhārtarāṣṭrāḥ) están (ahora) estacionados (sthitāḥ) frente (a nosotros) (pramukhe)"||6||


कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः।
यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्॥७॥

Kārpaṇyadoṣopahatasvabhāvaḥ pṛcchāmi tvāṁ dharmasammūḍhacetāḥ|
Yacchreyaḥ syānniścitaṁ brūhi tanme śiṣyaste'haṁ śādhi māṁ tvāṁ prapannam||7||

"Con (mi) naturaleza (sva-bhāvaḥ) afligida (upahata) por la falta (doṣa) (denominada) pobreza de espíritu (kārpaṇya), (y la) mente (cetāḥ) confundida (sammūḍha) en cuanto a (cuál es mi propio) deber (dharma), te (tvām) pregunto (pṛcchāmi) (lo siguiente ahora:) Dime (brūhi... me) positivamente (niścitam) lo que (yad... tad) sería (syāt) mejor (śreyaḥ). Yo (aham) (soy) tu (te) discípulo (śiṣyaḥ). Enséñame (śādhi mām), (por favor), ya que he tomado refugio (prapannam) en Ti (tvām)"||7||


न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम्।
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्॥८॥

Na hi prapaśyāmi mamāpanudyādyacchokamucchoṣaṇamindriyāṇām|
Avāpya bhūmāvasapatnamṛddhaṁ rājyaṁ surāṇāmapi cādhipatyam||8||

"Ciertamente (hi), no veo (na... prapaśyāmi) (cómo) puede quitarse (apanudyāt) mi (mama) pesar (śokam), el cual (yad) es (como) un secamiento (ucchoṣaṇam) de los sentidos (indriyāṇām), (incluso) después de obtener (avāpya) un reino (rājyam) próspero (ṛddham) (y) sin igual (asapatnam) sobre la tierra (bhūmau) así como también (api ca) la supremacía y soberanía (ādhipatyam) de los dioses (surāṇām)"||8||


 सञ्जय उवाच
एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तपः।
न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह॥९॥

Sañjaya uvāca
Evamuktvā hṛṣīkeśaṁ guḍākeśaḥ parantapaḥ|
Na yotsya iti govindamuktvā tūṣṇīṁ babhūva ha||9||

Sañjaya (sañjayaḥ) dijo (uvāca):
Habiéndole expresado así (evam uktvā) al Señor (īśam) de los sentidos (hṛṣīka)1, el de espesa cabellera (guḍā-keśaḥ)2, (que es) un destructor de enemigos (parantapaḥ)3, se quedó (babhūva ha4) en silencio (tūṣṇīm) después que (finalmente le) dijera (uktvā) al Vaquero (govindam)5 "No (na) combatiré (yotsye iti)"||9||

1 Epíteto de Kṛṣṇa.
2 Epíteto de Arjuna.
3 Epíteto de Arjuna.
4 La partícula "ha" se usa aquí para enfatizar la acción denotada por el verbo.
5 Epíteto de Kṛṣṇa.


तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत।
सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः॥१०॥

Tamuvāca hṛṣīkeśaḥ prahasanniva bhārata|
Senayorubhayormadhye viṣīdantamidaṁ vacaḥ||10||

Oh descendiente de Bharata (bhārata)1, el Señor (īśaḥ) de los sentidos (hṛṣīka)2, sonriendo (prahasan), por así decir (iva), (le) dijo (uvāca) estas (idam) palabras (vacam) a ese (tam) abatido y desalentado (Arjuna) (viṣīdantam) en medio (madhye) de ambos (ubhayoḥ) ejércitos (senayoḥ)"||10||

1 Epíteto de Dhṛtarāṣṭra.
2 Epíteto de Kṛṣṇa.


श्रीभगवानुवाच
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे।
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः॥११॥

Śrībhagavānuvāca
Aśocyānanvaśocastvaṁ prajñāvādāṁśca bhāṣase|
Gatāsūnagatāsūṁśca nānuśocanti paṇḍitāḥ||11||

El venerable (śrī) Bhagavān (bhagavān)1 dijo (uvāca):
"Tú (tvam) te lamentabas (anvaśocaḥ) por lo que no hay que lamentarse (aśocyān) y (ca) (ahora) profieres (bhāṣase) palabras (vādān) de sabiduría (prajñā). Los eruditos (paṇḍitāḥ) no (na) se lamentan (anuśocanti) (ni) por los vivos (agatāsūn) ni (ca) por los muertos (gatāsūn)"||11||

1 Lit. "El Divino o Adorable", o también "El Afortunado", es decir, el Señor Kṛṣṇa.


नत्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः।
न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम्॥१२॥

Natvevāhaṁ jātu nāsaṁ na tvaṁ neme janādhipāḥ|
Na caiva na bhaviṣyāmaḥ sarve vayamataḥ param||12||

"Sin embargo (tu), Yo (aham) nunca (na... jātu) dejé de existir (na āsam), ciertamente (eva), ni (na)(tvam) ni (na) esos (ime) reyes (janādhipāḥ); ni (na ca eva) dejaremos de existir (na bhaviṣyāmaḥ) todos (sarve) nosotros (vayam) en el futuro (ataḥ param)"||12||


देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा॥
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति॥१३॥

Dehino'sminyathā dehe kaumāraṁ yauvanaṁ jarā|
Tathā dehāntaraprāptirdhīrastatra na muhyati||13||

"Así como (yathā) en este (asmin) cuerpo (dehe) (hay) infancia (kaumāram), juventud (yauvanam) (y) vejez (jarā) para un alma encarnada (dehinaḥ), así también (tathā) (hay) obtención (prāptiḥ) de otro (antara) cuerpo (deha) (para ese alma después de la muerte). Una persona inteligente (dhīraḥ) no (na) se confunde (muhyati) con eso (tatra)"||13||


मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः।
आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत॥१४॥

Mātrāsparśāstu kaunteya śītoṣṇasukhaduḥkhadāḥ|
Āgamāpāyino'nityāstāṁstitikṣasva bhārata||14||

"Oh hijo de Kuntī (kaunteya)1, los contactos (sparśāḥ) materiales (mātrā) que causan (dāḥ) placer (sukha) (y) dolor (duḥkha) (al igual que la estación) fría (śīta) (y) la estación cálida (uṣṇa)2, no son permanentes (anityāḥ) (puesto que) vienen (āgama) (y) van (apāyinaḥ) verdaderamente (tu). Sopórtalos con paciencia (tān titikṣasva), oh descendiente de Bharata (bhārata)3"||14||

1 Epíteto de Arjuna.
2 Invierno y verano, obviamente .
3 Epíteto de Arjuna.


यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते॥१५॥

Yaṁ hi na vyathayantyete puruṣaṁ puruṣarṣabha|
Samaduḥkhasukhaṁ dhīraṁ so'mṛtatvāya kalpate||15||

"No hay duda (hi) (de que) estos (contactos materiales) (ete) no (na) afligen (vyathayanti) a una persona (puruṣam) inteligente (dhīram) que (yam) es indiferente (sama) a dolor (duḥkha) (y) placer (sukham), oh excelente (ṛṣabha) hombre (puruṣa)1. Esa (persona) (saḥ) está calificada (kalpate) para (el logro de) la Inmortalidad (amṛtatvāya)"||15||

1 Epíteto de Arjuna.


नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः॥१६॥

Nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ|
Ubhayorapi dṛṣṭo'ntastvanayostattvadarśibhiḥ||16||

"En el no Ser --la inexistencia-- (asataḥ) no hay (na... vidyate) continuidad (bhāvaḥ). En el Ser --la existencia-- (sataḥ) no hay (na... vidyate) discontinuidad (abhāvaḥ). (Esto) fue ciertamente (api... tu) visto (dṛṣṭaḥ) en (antar) ambos (ubhayoḥ... anayoḥ)1 por los Videntes (darśibhiḥ) de la Verdad (tattva)"||16||

1 Tanto en el no Ser como en el Ser.


 अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्।
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति॥१७॥

Avināśi tu tadvidddhi yena sarvamidaṁ tatam|
Vināśamavyayasyāsya na kaścitkartumarhati||17||

"Sin embargo (tu), sabe (viddhi) que 'Eso' (tad) mediante lo cual (yena) se muestra o despliega (tatam)1 todo (sarvam) esto (idam) (es) imperecedero (avināśi). Nadie (na kaścid) es capaz (arhati) de causar (kartum) la destrucción (vināśam) de esto (asya) que es imperecedero (avyayasya)"||17||

1 En el sentido de "se manifiesta".


अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत॥१८॥

Antavanta ime dehā nityasyoktāḥ śarīriṇaḥ|
Anāśino'prameyasya tasmādyudhyasva bhārata||18||

"Se dice (uktāḥ) que estos (ime) cuerpos (dehāḥ) que pertenecen a la eterna (nityasya), imperecedera (anāśinaḥ) (e) inmensurable (aprameyasya) (alma) encarnada (śarīriṇaḥ) tienen un fin o término --es decir, son perecederos-- (antavantaḥ). Por lo tanto (tasmāt), ¡lucha (yudhyasva), oh descendiente de Bharata (bhārata)!1"||18||

1 Epíteto de Arjuna.


य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम्।
उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते॥१९॥

Ya enaṁ vetti hantāraṁ yaścainaṁ manyate hatam|
Ubhau tau na vijānīto nāyaṁ hanti na hanyate||19||

"Ambos (ubhau tau), el que (yaḥ) la considera (enam vetti)1 como la que mata (hantāram) y (ca) el que (yaḥ) piensa (manyate) que ella (enam) es matada (hatam), no (na) tienen conocimiento correcto (vijānītaḥ). Esta (alma encarnada) (ayam) ni (na) mata (hanti) ni (na) es matada (hanyate)"||19||

1 Kṛṣṇa se refiere al alma encarnada.


न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे॥२०॥

Na jāyate mriyate vā kadācinnāyaṁ bhūtvā bhavitā vā na bhūyaḥ|
Ajo nityaḥ śāśvato'yaṁ purāṇo na hanyate hanyamāne śarīre||20||

"Nunca nace (na jāyate... kadācid) ni (vā) muere (mriyate). Esta (alma encarnada) (ayam) no ha emergido a la existencia (na... bhūtvā) ni (vā) emergerá a la existencia (bhavitā), ni (na) está emergiendo a la existencia (ahora mismo) (bhūyaḥ). Esta (alma encarnada) (ayam) (es) nonata (ajaḥ), eterna (nityaḥ), perpetua (śāśvataḥ), antigua (purāṇaḥ). No (es) (na) matada (hanyate) cuando el cuerpo (śarīre) es matado (hanyamāne)"||20||


वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम्।
कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम्॥२१॥

Vedāvināśinaṁ nityaṁ ya enamajamavyayam|
Kathaṁ sa puruṣaḥ pārtha kaṁ ghātayati hanti kam||21||

"Oh hijo de Pṛthā (pārtha)1, ¿cómo (katham) (puede) matar (hanti) a alguien (kam) (o) hacer que alguien sea muerto o asesinado (kam ghātayati) esa (saḥ) persona (puruṣaḥ) que (yaḥ) sabe (veda) que ella (enam)2 es imperecedera (avināśinam), eterna (nityam), nonata (ajam) (y) no sujeta a decadencia (avyayam)?"||21||

1 Epíteto de Arjuna. A Pṛthā también se la conoce como la reina Kuntī.
2 Kṛṣṇa se refiere al alma encarnada nuevamente.


वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि।
तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही॥२२॥

Vāsāṁsi jīrṇāni yathā vihāya navāni gṛhṇāti naro'parāṇi|
Tathā śarīrāṇi vihāya jīrṇānyanyāni saṁyāti navāni dehī||22||

"Así como (yathā) un hombre (naraḥ) se pone (gṛhṇāti) otra (aparāṇi) ropa (vāsāṁsi) nueva (navāni) tras abandonar (vihāya) la vieja (jīrṇāni), así también (tathā) el (alma) encarnada (dehī) procede (saṁyāti) hacia otros (anyāni) cuerpos (śarīrāṇi) nuevos (navāni) después de dejar (vihāya) los viejos (jīrṇāni)"||22||


नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः।
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः॥२३॥

Nainaṁ chindanti śastrāṇi nainaṁ dahati pāvakaḥ|
Na cainaṁ kledayantyāpo na śoṣayati mārutaḥ||23||

"Las armas (śastrāṇi) no (na) la cortan o cercenan (enam chindanti)1; el fuego (pāvakaḥ) no (na) la quema (enam dahati); las aguas (āpas) no (na ca) la mojan (enam kledayanti); (y) el viento (mārutaḥ) no (na) (la) seca (śoṣayati)"||23||

1 El Señor sigue hablando sobre el alma encarnada, por supuesto.


अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः॥२४॥

Acchedyo'yamadāhyo'yamakledyo'śoṣya eva ca|
Nityaḥ sarvagataḥ sthāṇuracalo'yaṁ sanātanaḥ||24||

"¡Esta (alma encarnada) (ayam... ayam) es imposible de cortar (acchedyaḥ) (y) no puede ser quemada (adāhyaḥ), mojada (akledyaḥ) (o) secada (aśoṣyaḥ) verdaderamente (eva ca)! Esta (alma encarnada) (ayam) es eterna (nityaḥ), omnipresente (sarvagataḥ), firme (sthāṇuḥ), inmóvil (acalaḥ) (y) perpetua (sanātanaḥ)"||24||


 अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते।
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि॥२५॥

Avyakto'yamacintyo'yamavikāryo'yamucyate|
Tasmādevaṁ viditvainaṁ nānuśocitumarhasi||25||

"Se dice (ucyate) que esta (alma) (ayam... ayam... ayam) (es) invisible e inmanifiesta (avyaktaḥ), inconcebible (acintyaḥ), (e) invariable (avikāryaḥ). Por esa razón (tasmāt), sabiendo (viditvā) así (evam), no (na) te lamentes por ella, por favor (enam... anuśocitum arhasi)"||25||


अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम्।
तथापि त्वं महाबाहो नैनं शोचितुमर्हसि॥२६॥

Atha cainaṁ nityajātaṁ nityaṁ vā manyase mṛtam|
Tathāpi tvaṁ mahābāho nainaṁ śocitumarhasi||26||

"Además (atha ca), (ya sea) que la consideres (enam manyase) como naciendo (jātam) constantemente (nitya) o (vā) muriendo (mṛtam) constantemente (nityam), aun así (tathā api), oh tú el de grandes brazos (tvam mahā-bāho)1, no (na) te lamentes por ella, por favor (enam śocitum arhasi)"||26||

1 Epíteto de Arjuna.


जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि॥२७॥

Jātasya hi dhruvo mṛtyurdhruvaṁ janma mṛtasya ca|
Tasmādaparihārye'rthe na tvaṁ śocitumarhasi||27||

"Para el que ha nacido (jātasya), la muerte (mṛtyuḥ) (es) segura (dhruvaḥ) en verdad (hi); y (ca) para el que ha muerto (mṛtasya), el nacimiento (janma) (es) seguro (dhruvam). Por consiguiente (tasmāt), no (na) te apesadumbres (tvam śocitum arhasi) por lo (arthe) que es inevitable (aparihārye), (por favor)"||27||


अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत।
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना॥२८॥

Avyaktādīni bhūtāni vyaktamadhyāni bhārata|
Avyaktanidhanānyeva tatra kā paridevanā||28||

"Oh descendiente de Bharata (bhārata)1, los seres (bhūtāni) no están manifiestos (avyakta) al inicio (ādīni), (pero están) manifiestos (vyakta) en el medio (madhyāni). (De cualquier manera,) ¡no (están) manifiestos (avyakta) al final (nidhanāni eva) (nuevamente)! Entonces (tatra), ¿de qué sirve (kā) apesadumbrarse (paridevanā)?"||28||

1 Epíteto de Arjuna.


आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनमाश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः।
आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति श्रुत्वाऽप्येनं वेद न चैव कश्चित्॥२९॥

Āścaryavatpaśyati kaścidenamāścaryavadvadati tathaiva cānyaḥ|
Āścaryavaccainamanyaḥ śṛṇoti śrutvā'pyenaṁ veda na caiva kaścit||29||

"Alguien (kaścid) la considera --o sea, al alma encarnada-- (paśyati... enam) como (vat) asombrosa (āścarya). De igual modo (tathā eva ca), otra (persona) (anyaḥ) habla (vadati) de ella (enam) como (vat) (si fuese) asombrosa (āścarya). Asimismo (ca), otra (persona) (anyaḥ) oye (śṛṇoti) acerca de ella (enam) como (vat) (si fuera) asombrosa (āścarya), y (ca eva) alguien (más) (kaścid), inclusive (api) tras haber oído (śrutvā) sobre ella (enam), no es (na) consciente (veda) de ella (enam)"||29||


देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि॥३०॥

Dehī nityamavadhyo'yaṁ dehe sarvasya bhārata|
Tasmātsarvāṇi bhūtāni na tvaṁ śocitumarhasi||30||

"Oh descendiente de Bharata (bhārata)1, esta (ayam) (alma) encarnada (dehī) (que reside) en el cuerpo (dehe) de todos (sarvasya) no puede ser matada jamás (nityam avadhyaḥ). Por esa misma razón (tasmāt), no (na) te apesadumbres (tvam śocitum arhasi) por todos (sarvāṇi) los seres (bhūtāni), (por favor)"||30||

1 Epíteto de Arjuna.


स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि।
धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते॥३१॥

Svadharmamapi cāvekṣya na vikampitumarhasi|
Dharmyāddhi yuddhācchreyo'nyatkṣatriyasya na vidyate||31||

"Además (api ca), tomando en consideración (avekṣya) tu propio (sva) deber (dharmam), no (na) tiembles grandemente (vikampitum arhasi), (por favor). Indudablemente (hi), para un kṣatriya (kṣatriyasya)1 no hay nada más (anyat... na vidyate) (que sea) mejor (śreyaḥ) que luchar (yuddhāt) legítimamente (dharmyāt)"||31||

1 Arjuna pertenece a la casta kṣatriya, a saber, él es miembro del orden militar y gobernante.


यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम्।
सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम्॥३२॥

Yadṛcchayā copapannaṁ svargadvāramapāvṛtam|
Sukhinaḥ kṣatriyāḥ pārtha labhante yuddhamīdṛśam||32||

"Oh hijo de Pṛthā (pārtha)1, felices (sukhināḥ) (son) los kṣatriya-s (kṣatriyāḥ) (que) obtienen (labhante) tal (īdṛśam) guerra (yuddham) (como ésta), la cual ocurrió (upapannam) espontáneamente (yad-ṛcchayā ca), (porque es) una puerta (dvāram) abierta (apāvṛtam) al Cielo (svarga)"||32||

1 Epíteto de Arjuna.


 अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं सङ्ग्रामं न करिष्यसि।
ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि॥३३॥

Atha cettvamimaṁ dharmyaṁ saṅgrāmaṁ na kariṣyasi|
Tataḥ svadharmaṁ kīrtiṁ ca hitvā pāpamavāpsyasi||33||

"Además (atha), si (cet)(tvam) no (na) vas a llevar a cabo (kariṣyasi) esta (imam) legítima (dharmyam) guerra (saṅgrāmam), entonces (tatas), al abandonar (hitvā) tu propio (sva) deber (dharmam) y (ca) renombre (kīrtim), incurrirás (avāpyasi) en pecado (pāpam)"||33||


अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम्।
सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते॥३४॥

Akīrtiṁ cāpi bhūtāni kathayiṣyanti te'vyayām|
Sambhāvitasya cākīrtirmaraṇādatiricyate||34||

"Asimismo (ca api), los seres vivientes (bhūtāni) hablarán (kathayiṣyanti) sobre tu (te) incambiable (avyayam) mala fama (akīrtim). Y (ca) para una persona respetable (sambhāvitasya), la mala fama (akīrtiḥ) es más importante (atiricyate) que la muerte (maraṇāt)"||34||


भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः।
येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम्॥३५॥

Bhayādraṇāduparataṁ maṁsyante tvāṁ mahārathāḥ|
Yeṣāṁ ca tvaṁ bahumato bhūtvā yāsyasi lāghavam||35||

"Los grandes (mahā) guerreros (rathāḥ) pensarán (maṁsyante) que te has retirado (uparatam... tvām) de la batalla (raṇāt) por miedo (bhayāt). Y (ca)(tvam), que has sido (bhūtvā) tenido en alta estima (bahumataḥ) por ellos (yeṣām), serás considerado como insignificante (yāsyasi lāghavam)"||35||


अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिताः।
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम्॥३६॥

Avācyavādāṁśca bahūnvadiṣyanti tavāhitāḥ|
Nindantastava sāmarthyaṁ tato duḥkhataraṁ nu kim||36||

"Y (ca) tus (tava) enemigos (ahitāḥ) dirán (vadiṣyanti) muchas (bahūn) palabras (vādān) difamatorias (avācya) mientras denigran (nindantaḥ) tu habilidad y capacidad (sāmarthyam)... ¿(y) qué (nu kim) (podría ser) un dolor mayor (duḥkhataram) que ése (tatas)?"||36||


हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्।
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः॥३७॥

Hato vā prāpsyasi svargaṁ jitvā vā bhokṣyase mahīm|
Tasmāduttiṣṭha kaunteya yuddhāya kṛtaniścayaḥ||37||

"O (vā) (eres) matado (hataḥ) (y) vas (prāpsyasi) al Cielo (svargam) o (vā), siendo victorioso (jitvā), gozarás (bhokṣyase) de la tierra (mahīm). Por lo tanto (tasmāt), ponte de pie (uttiṣṭha), oh hijo de Kuntī (kaunteya)1, resuelto (kṛtaniścayaḥ) a pelear (yuddhāya)"||37||

1 Epíteto de Arjuna.


सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ।
ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि॥३८॥

Sukhaduḥkhe same kṛtvā lābhālābhau jayājayau|
Tato yuddhāya yujyasva naivaṁ pāpamavāpsyasi||38||

"Por esa razón (tatas), considerando (kṛtvā) como iguales (same) a placer y dolor (sukha-duḥkhe), ganancia y pérdida (lābha-alābhau), victoria y derrota (jaya-ajayau), prepárate (yujyasva) para la batalla (yuddhāya). De esta forma (evam), no incurrirás (na... avāpsyasi) en pecado (pāpam)"||38||


एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु।
बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि॥३९॥

Eṣā te'bhihitā sāṅkhye buddhiryoge tvimāṁ śṛṇu|
Buddhyā yukto yayā pārtha karmabandhaṁ prahāsyasi||39||

"Este (eṣā) (tipo de) inteligencia (buddhiḥ) (que) te (te) (he) explicado (abhihitā) (también se describe) en el sistema Sāṅkhya (sāṅkhye)1. Pero (tu), escucha (śṛṇu) esta (clase de inteligencia) (imām) (que se describe) en el sistema Yoga (yoge). (Si) posees (yuktaḥ) esa (yayā) inteligencia (buddhyā), oh hijo de Pṛthā (pārtha)2, abandonarás (prahāsyasi) la esclavitud (bandham) del karma o acción (karma)"||39||

1 Uno de los seis sistemas filosóficos tradicionales de India.
2 Epíteto de Arjuna.


नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात्॥४०॥

Nehābhikramanāśo'sti pratyavāyo na vidyate|
Svalpamapyasya dharmasya trāyate mahato bhayāt||40||

"Aquí, (es decir, en la inteligencia descripta en Yoga) (iha), no existe ni (na... asti) esfuerzo no exitoso (abhikrama-nāśaḥ) ni (na vidyate) decrecimiento o disminución (pratyavāyaḥ). Aun (api) una muy pequeña cantidad (su-alpam) de este (asya) dharma (dharmasya)1 (te) protege (trāyate) de un gran (mahataḥ) peligro (bhayāt)"||40||

1 Tanto en los sistema Yoga y Sāṅkhya, el término "dharma" significa un modo de buddhi o inteligencia que no afecta a Puruṣa o Ser.


 व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन।
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम्॥४१॥

Vyavasāyātmikā buddhirekeha kurunandana|
Bahuśākhā hyanantāśca buddhayo'vyavasāyinām||41||

"La inteligencia (buddhiḥ) cuya esencia (ātmikā) (es) enérgico esfuerzo y firme determinación (vyavasāya) es solamente una (ekā) aquí --o sea, en Yoga-- (iha), ¡oh hijo de Kuru (kuru-nandana)1! Las inteligencias (buddhayaḥ) de la gente carente de enérgico esfuerzo y firme determinación --en suma, la gente negligente-- (avyavasāyinām) (tienen) ciertamente (hi) muchas ramificaciones (bahu-śākhāḥ) y (ca) (son) interminables (anantāḥ)"||41||

1 Epíteto de Arjuna.


यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः।
वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः॥४२॥

Yāmimāṁ puṣpitāṁ vācaṁ pravadantyavipaścitaḥ|
Vedavādaratāḥ pārtha nānyadastīti vādinaḥ||42||

"Oh hijo de Pṛthā (pārtha)1, las personas no sabias (avipaścitaḥ) que se deleitan (ratāḥ) en discusiones védicas (veda-vāda) dicen (pravadanti) aquí estas (yām imām) floridas (puṣpitam) palabras (vācam): "no hay nada más (na anyat asti iti)"2. Esto es lo que tales oradores (iti vādinaḥ) (expresan)"||42||

1 Epíteto de Arjuna.
2 Sigue leyendo la siguiente estrofa para comprender plenamente el significado de esa afirmación.


कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम्।
क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति॥४३॥

Kāmātmānaḥ svargaparā janmakarmaphalapradām|
Kriyāviśeṣabahulāṁ bhogaiśvaryagatiṁ prati||43||

"(Estas personas no sabias que) ceden a sus deseos (kāma-ātmānaḥ) (y) cuya principal meta (parāḥ) es (lograr) el Cielo (svarga) transitan el sendero (gatim prati) (que lleva a) placeres (bhoga)1 (y) poder (aiśvarya). (Esta clase de senda consiste en) muchas (bahulām) actividades y ceremonias (religiosas) (kriyā) especiales (viśeṣa) que dan (pradām) recompensas (phala) kármicas --es decir, relacionadas con 'karma' o acción-- (karma) (tales como) un (buen) nacimiento (janma)2"||43||

1 La palabra "bhoga" también quiere decir "riqueza".
2 Así, todas esas personas no sabias establecen que "no hay nada más" aparte del logro de poder, placeres, Cielo, un buen nacimiento en una vida futura y así sucesivamente. Para asegurarse de que recibirán todas esas recompensas, necesitan realizar muchas particulares actividades religiosas. Éste es el sentido.


भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम्।
व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते॥४४॥

Bhogaiśvaryaprasaktānāṁ tayāpahṛtacetasām|
Vyavasāyātmikā buddhiḥ samādhau na vidhīyate||44||

"Para los que están apegados (prasaktānām) a placeres (bhoga)1 (y) poder (aiśvarya), (y) cuyas mentes (cetasām) han sido llevadas o robadas (apahṛta), (por así decir), por ese (sendero) --a saber, por el ignorante curso de acción descripto en la estrofa previa-- (tayā), una inteligencia (buddhiḥ) cuya esencia (ātmikā) (es) enérgico esfuerzo y firme determinación (vyavasāya) no (na) se produce (vidhīyate) en Samādhi o Perfecta Concentración (samādhau)2"||44||

1 La palabra "bhoga" también quiere decir "riqueza".
2 El término "samādhi" debe ser entendido según lo que postula el sistema Yoga pues el Señor Kṛṣṇa está hablando desde tal punto de vista. ¡Cuidado aquí!


त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन।
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान्॥४५॥

Traiguṇyaviṣayā vedā nistraiguṇyo bhavārjuna|
Nirdvandvo nityasattvastho niryogakṣema ātmavān||45||

"Los Veda-s (vedāḥ) versan sobre el tema (viṣayāḥ) de las tres modalidades (de Prakṛti) (traiguṇya)1. Oh Arjuna (arjuna), vuélvete (bhava) alguien que esté desprovisto de (esas) tres modalidades (nis-traiguṇyaḥ), que sea indiferente a los pares de opuestos (nir-dvandvaḥ)2, que siempre (nitya) permanezca (sthaḥ) en la pureza (sattva), que sea libre de inquietud o ansiedad por adquisición o posesión (nir-yoga-kṣemaḥ) (y) que esté totalmente consciente de su Ser (ātmavān)"||45||

1 Según el Yoga, Prakṛti es la fuente de la cual surge la materia, o sea, es el origen del universo material. Prakṛti consiste en tres modalidades: Sattva, Rajas y Tamas.
2 En el sentido de alguien que no es afectado por tales modalidades y sus eternas mutaciones que producen todos los pares de opuestos en este universo.


यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्‍लुतोदके।
तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः॥४६॥

Yāvānartha udapāne sarvataḥ samplutodake|
Tāvānsarveṣu vedeṣu brāhmaṇasya vijānataḥ||46||

"Para un sabio (vijānataḥ) que conozca a Brahma (brāhmaṇasya)1, todos (sarveṣu) los Veda-s (vedeṣu) (son de) tanta utilidad como (yāvān artha... tāvān) (la que tiene) un pozo de agua (udapāne) (en un lugar) inundado con agua (sampluta-udake) por todas partes (sarvatas)"||46||

1 "Brahma" es el nombre utilizado para designar el aspecto impersonal de Dios.


कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥४७॥

Karmaṇyevādhikāraste mā phaleṣu kadācana|
Mā karmaphalaheturbhūrmā te saṅgo'stvakarmaṇi||47||

"Tu (te) derecho (adhikāraḥ) (es) con respecto a la acción (karmaṇi) únicamente (eva), (pero) nunca (mā... kadācana) con respecto a (sus) frutos (phaleṣu). No (mā) te vuelvas (bhūḥ) la causa (hetuḥ) del fruto (phala) de una acción (karma), (¡y qué) el apego (saṅgaḥ) a la inacción (akarmaṇi) no sea (mā... astu) tuyo (te) (tampoco)!"||47||


योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय।
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते॥४८॥

Yogasthaḥ kuru karmāṇi saṅgaṁ tyaktvā dhanañjaya|
Siddhyasiddhyoḥ samo bhūtvā samatvaṁ yoga ucyate||48||

"Establecido (sthaḥ) en Yoga (yoga), haz (kuru) acciones (karmāṇi) abandonando (tyaktvā) el apego (saṅgam) (y) permaneciendo ecuánime (samaḥ bhūtvā) en (medio de) éxito y fracaso (siddhi-asiddhyoḥ), oh conquistador de riqueza (dhanañjaya)1. (Tal) ecuanimidad (samatvam) se llama (ucyate) Yoga (yogaḥ)"||48||

1 Epíteto de Arjuna.


 दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः॥४९॥

Dūreṇa hyavaraṁ karma buddhiyogāddhanañjaya|
Buddhau śaraṇamanviccha kṛpaṇāḥ phalahetavaḥ||49||

"Indudablemente (hi), la acción (karma) (es), con mucho (dūreṇa), inferior (avaram) al Yoga (yogāt) de la inteligencia (buddhi), oh conquistador de riqueza (dhanañjaya)1. (Por ello,) busca (anviccha) refugio (śaraṇam) en buddhi o inteligencia (buddhau). Miserables y deplorables (kṛpaṇāḥ) (son aquéllos que) tienen a los frutos o resultados (phala) como su motivo (hetavaḥ) (para realizar acciones)"||49||

1 Epíteto de Arjuna.


बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम्॥५०॥

Buddhiyukto jahātīha ubhe sukṛtaduṣkṛte|
Tasmādyogāya yujyasva yogaḥ karmasu kauśalam||50||

"El que está consagrado (yuktaḥ) a buddhi o inteligencia (buddhi) abandona (jahāti) aquí (iha) tanto (ubhe) buenas como malas acciones (sukṛta-duṣkṛte). Por esa razón (tasmāt), prepárate (yujyasva) para el Yoga (yogāya), (puesto que) el Yoga (yogaḥ) (es) destreza (kauśalam) con respecto a las acciones (karmasu)"||50||


कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम्॥५१॥

Karmajaṁ buddhiyuktā hi phalaṁ tyaktvā manīṣiṇaḥ|
Janmabandhavinirmuktāḥ padaṁ gacchantyanāmayam||51||

"Los sabios (manīṣinaḥ) que están por cierto dedicados (yuktāḥ hi) a buddhi o inteligencia (buddhi), abandonando (tyaktvā) el fruto o resultado (phalam) producido (jam) a partir de las acciones (karma), son completamente libres (vinirmuktāḥ) de la esclavitud (bandha) de nacimiento (janma) (y) se mueven (gacchanti) hacia una condición (padam) carente de enfermedad (anāmayam)"||51||


यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च॥५२॥

Yadā te mohakalilaṁ buddhirvyatitariṣyati|
Tadā gantāsi nirvedaṁ śrotavyasya śrutasya ca||52||

"Cuando (yadā) tu (te) inteligencia (buddhiḥ) pase totalmente a través (vyatitariṣyati) de la espesura (kalilam) del engaño (moha), entonces (tadā) llegarás a un estado de indiferencia (gantāsi nirvedam) hacia lo que debe ser oído (śrotavyasya) y (ca) lo que ha sido oído (śrutasya)"||52||


श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला।
समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि॥५३॥

Śrutivipratipannā te yadā sthāsyati niścalā|
Samādhāvacalā buddhistadā yogamavāpsyasi||53||

"Cuando (yadā) tu (te) inteligencia (buddhiḥ), que está (al presente) perpleja y confundida (vipratipannā) por lo que se oye en los Veda-s (śruti), permanezca (sthāsyati) fija (niścalā) (e) inmóvil (acalā) en Samādhi o Perfecta Concentración (samādhau), entonces (tadā) alcanzarás (avāpsyasi) Yoga o Unión (yogam)"||53||


अर्जुन उवाच
स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम्॥५४॥

Arjuna uvāca
Sthitaprajñasya kā bhāṣā samādhisthasya keśava|
Sthitadhīḥ kiṁ prabhāṣeta kimāsīta vrajeta kim||54||

Arjuna (arjunaḥ) dijo (uvāca):
"Oh Tú, de largos cabellos (keśava)1, ¿cuál (kā) (es) la descripción (bhāṣā) de alguien que está establecido en la sabiduría (sthita-prajñasya), (a saber,) de uno que (constantemente) permanece (sthasya) en Samādhi o Perfecta Concentración (samādhi)? ¿Cómo (kim) habla (prabhāṣeta) (esa) persona de mente estable (sthita-dhīḥ)? ¿Cómo (kim) se sienta (āsīta)? ¿Cómo (kim) se desplaza (vrajeta)?"||54||

1 Epíteto de Kṛṣṇa. Debe notarse que esta palabra podría significar también alternativamente: "matador del demonio Keśī".


श्रीभगवानुवाच
प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान्।
आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते॥५५॥

Śrībhagavānuvāca
Prajahāti yadā kāmānsarvānpārtha manogatān|
Ātmanyevātmanā tuṣṭaḥ sthitaprajñastadocyate||55||

El venerable (śrī) Bhagavān (bhagavān)1 dijo (uvāca):
"Oh hijo de Pṛthā (pārtha)2, cuando (yadā) (alguien) abandona (prajahāti) todos (sarvān) los deseos (kāmān) que residen (gatān) en (su) mente (manas), (y) permanece satisfecho (tuṣṭaḥ) en el Ser (ātmani) únicamente (eva) por medio del Ser (ātmanā), entonces (tadā) se dice que él es (ucyate) un sthitaprajña o alguien que está establecido en la sabiduría (sthita-prajñaḥ)"||55||

1 Lit. "El Divino o Adorable", o también "El Afortunado", es decir, el Señor Kṛṣṇa.
2 Epíteto de Arjuna.


दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः।
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते॥५६॥

Duḥkheṣvanudvignamanāḥ sukheṣu vigataspṛhaḥ|
Vītarāgabhayakrodhaḥ sthitadhīrmunirucyate||56||

"Se dice que es (ucyate) un sabio (muniḥ) o alguien de mente firme (sthita-dhīḥ) aquél que está desprovisto (vīta) de apego (rāga), miedo (bhaya), ira (krodhaḥ), que carece de deseos (vigata-spṛhaḥ) en medio de los placeres (sukheṣu) (y) cuya mente (manāḥ) permanece libre de la ansiedad y del temor (anudvigna) en medio de los pesares (duḥkheṣu)"||56||


 यः सर्वत्रानभिस्‍नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम्।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥५७॥

Yaḥ sarvatrānabhisnehastattatprāpya śubhāśubham|
Nābhinandati na dveṣṭi tasya prajñā pratiṣṭhitā||57||

"La sabiduría (prajñā) está firmemente establecida (pratiṣṭhitā) en el (tasya) que (yaḥ) permanece desapasionado --lit. sin afecto-- (anabhisnehaḥ) en todas partes (sarvatra), (y que,) tras haber obtenido (prāpya) esto (tad) que es agradable (śubha) (y) eso (tad) que es desagradable (aśubham), ni (na) se regocija (abhinandati) ni (na) muestra odio (dveṣṭi), (respectivamente)"||57||


यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥५८॥

Yadā saṁharate cāyaṁ kūrmo'ṅgānīva sarvaśaḥ|
Indriyāṇīndriyārthebhyastasya prajñā pratiṣṭhitā||58||

"Y (ca) cuando (yadā) esta (misma persona) (ayam) retira (saṁharate) totalmente (sarvaśas) (sus) sentidos (indriyāṇi) de los objetos (arthebhyaḥ) de los sentidos (indriya), al igual que (iva) una tortuga (kūrmaḥ) (retira o contrae sus) extremidades (aṅgāni), (entonces) su (tasya) sabiduría (prajñā) se establece firmemente (pratiṣṭhitā)"||58||


विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते॥५९॥

Viṣayā vinivartante nirāhārasya dehinaḥ|
Rasavarjaṁ raso'pyasya paraṁ dṛṣṭvā nivartate||59||

"Los objetos (de los sentidos) (viṣayāḥ) retroceden (vinivartante) del encarnado (dehinaḥ) que es abstinente --lit. que se abstiene del alimento-- (nirāhārasya)1, con excepción de (varjam) (su --es decir, de los objetos--) sabor (rasa)2. (Sin embargo,) incluso (api) el sabor (rasaḥ) de este (alimento llamado 'objetos') (asya) parte (nivartate) después de haber visto (dṛṣṭvā) la más alta (Realidad) (param)"||59||

1 Esto es simbólico y no "literal". El Señor Kṛṣṇa no está hablando de ayuno ordinario. El significado es que los objetos son considerados como una especie de comida y el acto de percibirlos es como alimentarse de ellos. Pero ahora que el encarnado ha retirado sus sentidos de esos objetos, estos retroceden, por decirlo de algún modo. Éste es el sentido.
2 Siguiendo con el mismo simbolismo, el Señor establece que una vez que el encarnado retira sus sentidos de los objetos, aunque estos retrocedan de él, su sabor permanece todavía, o sea, el aspecto sutil de los objetos está aún allí dentro del encarnado. Oh bien, Kṛṣṇa está hablando de distintas etapas en el logro del Samādhi o Perfecta Concentración final... un largo tema para una mera nota explicativa, sin dudas.


यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः॥६०॥

Yatato hyapi kaunteya puruṣasya vipaścitaḥ|
Indriyāṇi pramāthīni haranti prasabhaṁ manaḥ||60||

"Oh hijo de Kuntī (kaunteya)1, no hay duda (hi) de que los acosadores y agitadores (pramāthīni) sentidos (indriyāṇi) violentamente (prasabham) se llevan (haranti) inclusive (api) la mente (manas) de una persona (puruṣasya) sabia (vipaścitaḥ) que se esfuerza por alcanzar (yatataḥ) (liberación final)"||60||

1 Epíteto de Arjuna.


तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥६१॥

Tāni sarvāṇi saṁyamya yukta āsīta matparaḥ|
Vaśe hi yasyendriyāṇi tasya prajñā pratiṣṭhitā||61||

"Tras controlar (samyamya) todos (sarvāṇi) esos (tāni) (sentidos), el que alcanzó Yoga o Unión (yuktaḥ) debería permanecer (āsīta) consagrado (paraḥ) a Mí (mat), pues (hi) está firmemente establecida (pratiṣṭhitā) la sabiduría (prajñā) de aquél (tasya) cuyos (yasya) sentidos (indriyāṇi) (estén) bajo control (vaśe)"||61||


ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते।
सङ्गात्सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते॥६२॥

Dhyāyato viṣayānpuṁsaḥ saṅgasteṣūpajāyate|
Saṅgātsañjāyate kāmaḥ kāmātkrodho'bhijāyate||62||

"Para una persona (puṁsaḥ) que piense (dhyāyataḥ) en los objetos (viṣayān), despierta (upajāyate) el apego (saṅgaḥ) hacia ellos (teṣu). A partir del apego (saṅgāt), nace (sañjāyate) el deseo (kāmaḥ); a partir del deseo (kāmāt), se produce (abhijāyate) la ira (krodhaḥ)"||62||


क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः।
स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति॥६३॥

Krodhādbhavati sammohaḥ sammohātsmṛtivibhramaḥ|
Smṛtibhraṁśādbuddhināśo buddhināśātpraṇaśyati||63||

"A partir de la ira (krodhāt), brota a la existencia (bhavati) el engaño y el azoramiento totales (sammohaḥ); a partir del engaño y del azoramiento totales (sammohāt), confusión (vibhramaḥ) de la memoria (smṛti); a partir de la pérdida (bhraṁśāt) de la memoria (smṛti), la destrucción (nāśaḥ) de la inteligencia (buddhi), (y) a partir de la destrucción (nāśāt) de la inteligencia (buddhi), (tal persona) perece (praṇasyati)"||63||


रागद्वेषविमुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन्।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति॥६४॥

Rāgadveṣavimuktaistu viṣayānindriyaiścaran|
Ātmavaśyairvidheyātmā prasādamadhigacchati||64||

"Sin embargo (tu), comiendo (caran)1 los objetos (viṣayān) a través de sentidos (indriyaiḥ) que están completamente liberados (vimuktaiḥ) del apego (rāga) (y) de la aversión (dveṣa), y bajo el control (vaśyaiḥ) del Ātmā (ātma)2, el autocontrolado (vidheya-ātmā)3 consigue (adhigacchati) tranquilidad (prasādam)"||64||

1 En el sentido de "percibiendo". Lee mis notas debajo de la estrofa 59.
2 Aunque Ātmā significa generalmente "Ser", el renombrado sabio Śrīdhara considera el término "Ātmā" como sinónimo de Manas o mente. Por respeto a él así como a su erudito y autorizado comentario sobre la Bhagavadgītā, dejé la palabra en Sánscrito original, es decir, sin traducir.
3 De la misma manera, Śrīdhara considera a un "vidheyātmā" como alguien cuya mente está bajo control.


 प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते॥६५॥

Prasāde sarvaduḥkhānāṁ hānirasyopajāyate|
Prasannacetaso hyāśu buddhiḥ paryavatiṣṭhate||65||

"Cuando existe tranquilidad (prasāde), aparece (upajāyate) la cesación (hāniḥ) de todos (sarva) sus (asya) dolores (duḥkhānām), porque (hi) la inteligencia (buddhiḥ) de alguien cuya mente (cetasaḥ) esté serena (prasanna) se afirma (paryavatiṣṭhate) rápidamente (āśu)"||65||


नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना।
न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्॥६६॥

Nāsti buddhirayuktasya na cāyuktasya bhāvanā|
Na cābhāvayataḥ śāntiraśāntasya kutaḥ sukham||66||

"Para el que no ha alcanzado Yoga o Unión (ayuktasya... ayuktasya)1, no hay ni (na asti) inteligencia (buddhiḥ) ni (na ca) contemplación (bhāvanā)2. Y (ca) para el que no practica contemplación (abhāvayataḥ), no hay (na) paz (śāntiḥ). ¿Cómo (kutas) (podría haber) felicidad (sukham) para alguien sin paz (aśāntasya)?"||66||

1 Un "ayukta" es literalmente alguien que no ha alcanzado Yoga o Unión. Según Śrīdhara: "alguien cuyos sentidos no están bajo control".
2 En el sentido de "meditación".


इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि॥६७॥

Indriyāṇāṁ hi caratāṁ yanmano'nuvidhīyate|
Tadasya harati prajñāṁ vāyurnāvamivāmbhasi||67||

"Porque (hi) esa (tad) mente (manas) que (yad) actúa en conformidad (anuvidhīyate) con los vagabundos (caratām) sentidos (indriyāṇām) se lleva (harati) su --es decir, del 'ayukta'-- (asya)1 sabiduría (prajñām) al igual (iva) que el viento (vāyuḥ) (se lleva) a un bote (nāvam) sobre las aguas (ambhasi)"||67||

1 Por eso es que un "ayukta" (ver estrofa anterior) no tiene sabiduría o inteligencia. Los términos "prajñā" y "buddhi" deberían ser considerados sinónimos en este contexto.


तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥६८॥

Tasmādyasya mahābāho nigṛhītāni sarvaśaḥ|
Indriyāṇīndriyārthebhyastasya prajñā pratiṣṭhitā||68||

"Por lo tanto (tasmāt), oh tú el de grandes brazos (māhā-bāho)1, la sabiduría (prajñā) de aquél (tasya) (cuyos) sentidos (indriyāṇi) (estén) totalmente (sarvaśas) impedidos (nigṛhītāni) de (correr tras) los objetos (arthebhyaḥ) de los sentidos (indriya) se establece firmemente (pratiṣṭhitā)"||68||

1 Epíteto de Arjuna.


या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः॥६९॥

Yā niśā sarvabhūtānāṁ tasyāṁ jāgarti saṁyamī|
Yasyāṁ jāgrati bhūtāni sā niśā paśyato muneḥ||69||

"El autocontrolado (saṁyamī) está despierto (jāgarti) durante eso (tasyām) que (yā) (es) noche (niśā) para todos (sarva) los seres (bhūtānām). (Y) eso (sā) durante lo cual (yasyām) los seres (bhūtāni) están despiertos (jāgrati), es noche (niśā) para el sabio (muneḥ) que ve (paśyataḥ)"||69||


आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी॥७०॥

Āpūryamāṇamacalapratiṣṭhaṁ samudramāpaḥ praviśanti yadvat|
Tadvatkāmā yaṁ praviśanti sarve sa śāntimāpnoti na kāmakāmī||70||

"Así como (tadvat) las aguas (āpaḥ) entran (praviśanti) en el océano (samudram), (pero éste último) permanece firme (pratiṣṭham) (a pesar) de ser (siempre) llenado (āpūryamāṇam), así también (tadvat) todos (sarve) los deseos (kāmāḥ) ingresan (praviśanti) en ese (autocontrolado) (yam), (pero él permanece firme). El (saḥ) que siga los dictados de los deseos (kāma-kāmī) no (na) alcanza (āpnoti) la paz (śāntim)"||70||


विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः।
निर्ममो निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति॥७१॥

Vihāya kāmānyaḥ sarvānpumāṁścarati niḥspṛhaḥ|
Nirmamo nirahaṅkāraḥ sa śāntimadhigacchati||71||

"Obtiene (adhigacchati) paz (śāntim) ese (saḥ) hombre (pumān) que (yaḥ), después de haber abandonado completamente (vihāya) a todos (sarvān) los deseos (kāmān), se mueve de aquí para allá (carati) libre del anhelo (niḥspṛhaḥ), sin (nis) (la noción de) "mío" (mamaḥ) (y) carente (nis) de ego (ahaṅkāraḥ)"||71||


एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति।
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति॥७२॥

Eṣā brāhmī sthitiḥ pārtha naināṁ prāpya vimuhyati|
Sthitvāsyāmantakāle'pi brahmanirvāṇamṛcchati||72||

"Oh hijo de Pṛthā (pārtha)1, eso (eṣā) (es) permanecer (sthitiḥ) en Brahma (brāhmī)2, habiendo obtenido (prāpya) lo cual (enām), (uno) no es engañado (na... vimuhyati) (ya más). Por mantenerse (sthitvā) en este (estado) (asyām) inclusive (api) en el momento de la muerte (anta-kāle), uno alcanza (ṛcchati) extinción o disolución (nirvāṇa) en Brahma (brahma)"||72||

1 Epíteto de Arjuna.
2 Brahma es el aspecto impersonal de Dios en este contexto.

al inicio


 Información adicional

Gabriel Pradīpaka

Este documento ha sido concebido por Gabriel Pradīpaka, uno de los dos fundadores de este sitio, y guru espiritual versado en idioma Sánscrito y filosofía Trika.

Para mayor información sobre Sánscrito, Yoga y Filosofía India; o si quieres hacerme algún comentario, preguntar algo o corregir algún error, siéntete libre de contactarnos: Ésta es nuestra dirección de correo.



Regresa a I. Arjunaviṣāda Top  Sigue leyendo III. Karmayoga